|
Davlat moliyaviy nazorati turlari
Davlat moliyaviy nazorati organlari o’zining vakolati doirasida quyidagi nazorat turlarini amalga oshiradi:
kompleks nazorat – aniq davr bo’yicha hamma masalalar bo’yicha
nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash;
tematik nazorat – aniq davr bo’yicha ayrim masalalar bo’yicha
nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash;
muqobil nazorat – uchinchi shaxs nazorati, tekshirilayotgan savol doirasida asosiy nazorat ob’ekti bilan bog’liq faqat o’zaro munosabatlar savollari qarab chiqiladi;
qo’shma nazorat – davlat moliyaviy nazorati organlari boshqa davlat organlari bilan hamkorlikda o’tkazadigan nazorat.
3. Davlat sektorida ichki nazorat xizmati faoliyatining tajribasi va ichki auditni yanada rivojlanishining nazariy asoslari
“Davlat moliyasini boshqarish islohotlarining stragiyasining yakuniy maqsadi – O’zbekiston Respublikasi Davlat moliyasini boshqarish tizimi ustidan nazoratni yaxshilash hisoblanadi”. Haqiqatda ham yangi qoida va yangi sistema davlat moliyasini boshqarish jarayonlarini amalga oshirish bilan kuchga kiradi yoki ishlab chiqiladi. Ular ichki nazoratning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.
Moliya xo’jalik faoliyatining taftishi-nazorat faoliyatini yuqori xarajatli va ko’p mehnat talab qiluvchi instrumenti hisoblanadi, so’zsiz tashkilotlarning moliyaviy xo’jalik faoliyatidagi kamchiliklar va qoidabuzarliklarni aniqlash imkonini beradi. Lekin jahon tajribasida yangi kam xarajatli nazorat faoliyatining metod, shakl va usullari paydo bo’lmoqda.
Nazorat usullarini yangi shakllaridan foydalanishning zaruriyati shundaki, nazorat organlari byudjet mablag’lari xarajatlarining to’g’riligi va maqsadga muvofiqligini, tashkilot asosiy faoliyati xarajatlarini samarali foydalanish nuqtai nazardan ko’rib chiqiladi. Ushbu vazifalarni echish uchun har bir tashkilot yoki tashkilotlarda ichki nazorat va ichki auditni yo’lga yo’yilgan mexanizmi ishlashi lozim.
Ichki nazorat tushunchasi yangi emas, u XVIII asrning boshlarida paydo bo’lgan va XX asrning boshlarida to’liq shakllangan hamda unda quyidagi majburiy elementlar bo’lishligi belgilangan: vakolatlarni bo’lish, xodimlarning rotatsiyasi, hisob yozuvlaridan foydalanish va tahlil qilish. XX asrning oxirlarida ichki nazorat risklarni nazorat qilish vositasiga aylandi va uning funktsiyasi menejment riski bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Bunda ichki nazorat ichki audit bilan juda bog’liq bo’ladi.
Hozirgi amaliyotda ichki nazorat va ichki audit bo’yicha quyidagi tushunchalardan foydalaniladi:
“Ichki nazorat – bu jarayon, kompaniya direktorlar kengashi, menejment va boshqa xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan, quyidagi vazifa va maqsadlarga erishish uchun yo’naltirilgan:
- kompaniya operatsiyalarining samaradorligi va natijaviyligi; - moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi;
Tegishli qonunchilik, qonun osti akt va reglamentlariga rioya qilinishi.” (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission,
“Internal Control – Integrated Framework”, 1992).
“Ichki audit-bu faoliyat bo’yicha mustaqil va ob’ektiv tasdiqlash va maslahat berish, aktsioner qiymatni oshirish yo’nalishi va tashkilot xo’jalik faoliyatni takomillashtirish kabi tushuniladi. Ichki audit tashkilotni qo’yilgan maqsadga erishishi uchun, baholashga tizimli va ketma-ket yondashuv va risklarni boshqarish jarayonlari samarasini oshirish, ichki nazorat va korporativ boshqarishga yordam beradi.” (The Institute of Internal Auditors, “The Professional Practices Framework”, June 2002).
Ichki nazorat –byudjet tashkiloti rahbariyati va boshqa xodimlari tomonidan amalga oshiradigan jarayon va davlat funktsiyasini bajarish bo’yicha operatsiyalar natijasi va davlat xizmatini taqdim qilish, ishonchli hisobotlar bilan ta’minlash va qonunchilik hamda boshqa normativ-huquqiy akt va reglamentlarga rioya qilishdan iborat.
Ichki audit-ob’ektiv faoliyat bo’lib, ichki nazoratni samarali amalga oshirishga yo’naltirilgan, tuzilayotgan hisobotlarni va byudjet tashkiloti faoliyati samarasini hamda samaradorlikni oshirish bo’yicha tavsiyalar taqdim qilishga yo’naltirilgan.
Bunda shuni ta’kidlash kerakki, ichki nazorat tashkiliy birlik hisoblanmaydi, balki ko’proq yoki kamroq darajada unda ishtirok etayotgan hamma xodimlar faoliyatiga bog’liq bo’ladi.
Agar ichki nazorat va audit masalasi g’aznachilik tizimida qarab chiqiladigan bo’lsa, hozirgi vaqtgacha ushbu yo’nalishda ma’lum bir ishlar amalga oshirilgan.
Hozirgi vaqtgacha yagona qonunchilik bazasi va tegishli qonun osti aktlari, tartibga soluvchi jarayonlar va davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi printsiplar (davlat sektorida nazorat faoliyati bilan bog’liq asosiy normativ aktlar 1.1. punktda keltirilgan).
A) Avvalo nazariy asoslarini ko’rib chiqamiz:
Ichki nazorat tashqi taftish organi tomonidan amalga oshiriladigan nazoratdan farq qiladi. Bu nazoratning integrallashgan tizimi bo’lib tashkilotga moslashtirilmagan. Natijada, ichki nazorat ko’pincha boshqaruv nazorati sifatida tushuniladi.
Ichki nazorat faqat moliyaviy boshqaruvga taalluqli bo’lmasdan, davlat boshqaruvi tadbirlarining operatsion aspekti hisoblanadi.
Rahbariyatning istagi bo’yicha zamonaviy nazorat tizimini qo’llabquvvatlash, uni qo’llash, egalik qilish kontseptsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish asosiy shartlaridan hisoblanadi.
Boshqaruvning ierarxiyasida hamma muassasalarda ichki nazorat jarayoniamalga oshiriladi. Ichki nazoratning markaziy elementi tashkilotning barcha xodimlari o’zining qarorlari va harakatlariga javobgar ekanligi hisoblanadi. Ichki nazorat va ichki auditning o’zaro asosiy farqlari
Ichki nazorat asosan ichki auditdan farqli tomoni shundan iboratki, u rahbarlikning barcha darajasida amalga oshiriladi. Bundan farqli ravishda, ichki audit mustaqil auditorlar tomonidan amalga oshiriladi, ular faqat tashkilot rahbariga hisob beradi va ichki nazorat tizimini to’g’ri tuzilganligini ham tekshiradi.
Ichki nazorat tizimi samarali ichki audit funktsiyasi uchun dastlabki shartlardan hisoblanadi.
Ichki nazorat tizimi hech qachon taftishning muhimligini pasaytirmaydi. Odatda taftish funktsiyasi davlat mablag’larini noqonuniy o’zlashtirish, suiste’molchilik, kamomad, qallobliklarga qarshi samarali himoya vositasini bajaradi. Lekin ichki nazorat bilan rahbariyat tomonidan har qanday ichki audit o’rnini qoplash(kesishish)ni amalga oshirilishi mumkin emas.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, byudjetning ijrosi jarayonida g’aznachilikdan foydalanish alternativ usullaridan biridir. G’aznachilik asosida byudjet mablag’laridan foydalanishda ularni iqtisod qilish, nazoratni kuchaytirish, soliq to’lovchilarning pulini talon-taroj qilish hollarining oldini oladi.
O’zbekiston Respublikasi davlat sektorida ichki audit bo’yicha nizom Jahon bankining “O’zbekiston Respublikasi ichki va tashqi auditni instituttsional rivojlanishi va takomillashtirish” loyihasi doirasida, ushbu loyiha xalqaro maslahatchisi P.Mordak tomonidan tayyorlangan, unga ko’ra davlat sektorida xalqaro audit standartlari talablari asosida va amaldagi byudjet qonunchiligi doirasida, Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va Moliya vazirligi boshqa boshqarmalari mutaxassislari hamda Moliya vazirligi G’aznachiligi mutaxassislari bilan birgalikda, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi ichki audit xizmatining kontseptsiyasi bo’yicha tegishli hujjatlar to’plami ishlab chiqildi. Shu jumladan, ushbu hujjatda ichki audit tushunchasi aniqlangan: “O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini boshqarishning yangi instrumenti sifatida moliya bo’yicha davlat strategiyasida, eng avvalo G’aznachilikda qo’llash maqsadida ichki audit kiritildi.” Shunday qilib, unda davlat sektorida ichki auditni tashkil etishning asoslari berilgan va u mustaqil ichki bo’linma vazifasini bajaradi, G’aznachilik rahbariyati oldida javobgardir.
Ichki nazoratning 5 komponentiga asoslangan ichki audit funktsiyasining tegishli tavsifini keltirish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
