Reja: O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning rivojlanishi

3-jadval
Milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan kursini³
1995-2015 yillardagi o’zgarishi

Sana	Valyuta kursi, Sum/ AQSh dollari	Oldingi yilga nisbatan o’sish surati (koef.da)	Boshlang’ich davrga nisbatan o’sish surati (koef.da)
01.01.1995	25,00	-	-
01.01.1996	35,50	1,42	1,42
01.01.1997	55,00	1,55	2,20
01.01.1998	80,17	1,46	3,21
01.01.1999	110,00	1,37	4,40
01.01.2000	140,00	1,27	5,60
01.01.2001	325,00	2,32	13,00
01.01.2002	688,00	2,12	27,52
01.01.2003	970,00	1,41	38,80
01.01.2004	980,00	1,01	39,20
01.01.2005	1058,00	1,08	42,32
01.01.2006	1180,00	1,12	47,20
01.01.2007	1240,00	1,05	49,60
01.01.2008	1290,00	1,04	51,60
01.01.2009	1393,00	1,08	55,72
01.01.2010	1511,40	1,08	60,46
01.01.2011	1640,00	1,09	65,60
01.01.2012	1795,00	1,09	71,80
01.01.2013	1985,46	1,11	79,42
01.01.2014	2202,20	1,11	88,09
01.01.2015	2422,40	1,10	96,90
01.01.2016	2810,0	1,16	112,4
O’rt.yillik		1,287

Yuqoridagi jadvaldan milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan kursini 1995-2015 yillar uchun o’zgarishini ko’radigan bo’lsak, bu davrda (20 yilda) kurs darajasi 112,4 marta, yoki o’rtacha yiliga 1,287 marta (28,7%ga) oshgan. Oxirgi 3 yilda o’rtacha 12,5 % atrofida kurs o’zgargan.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinyaptiki 2005, 2012, 2013 yillarda valyuta kursi tushish darajasi yuqori bo’lgan. Bunday holat 2001 va 2002 yillarda ham kuzatilgan. 2001 va 2002 yillarda kursning keskin o’zgarishiga sabab mamlakat valyuta siyosatida amalga oshirilgan devolvatsiyalardir. Ya’ni 01.05.2000 yilda 1 AQSh dollarining rasmiy kursi 149,38 so’mdan 231,00 so’mga (54,6%ga) oshirilgan, 01.11.2001 yilda esa 433,70 so’mdan 680,90 so’mga (57,0%ga) oshirilgan.
Valyuta kursini o’zgarishini asosiy sabablari, 2001-2002 yillarda respublikamizda valyuta munosabatlari va valyuta bozorini erkinlashtirish bo’yicha hukumat qarorlarining qabul qilinganligi va xorijiy valyutadagi to’lovlarning xorijiy netto aktivlarning ichki bozordagi taklifiga salbiy ta’sir qilganligi hisoblanadi.
2015 yilda valyuta siyosati milliy valyuta almashuv kursi keskin tebranishlari oldini olishga, inflyatsion jarayonlarni jilovlashga hamda mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini qo’llab-quvvatlashga yo’naltirildi.
Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo’llash orqali so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi.
Natijada 2015 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 16 foizga pasayib, 2016 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, bir AQSh dollari 2810 so’mni tashkil qildi⁴.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilgan valyuta siyosati inflyatsiyaga qarshi siyosat olib borish yo’li bilan milliy valyutaning to’lov qobiliyatini mustahkamlashga, to’lovlar va hisob-kitob tizimini takomillashtirishga yo’naltirildi. Natijada, 2015 yilda inflyatsiya darajasi bashorat ko’rsatkichidan yuqori bo’lmadi va 5,6 %ni tashkil etdi. Valyuta kursini barqarorligi inflyatsiya darajasini boshqarishda muhim ahamiyatga egadir. Ularning o’zaro bog’liklikda ekanligini korrelyatsion tahlil natijasida aniqlashimiz mumkin.



1-rasm. O’zbekistonda 2003-2015 yillardagi inflyatsiya sur’atlari dinamikasi⁵
2015 yil yakuni bo’yicha iste’mol baholari indeksi asosida hisoblangan inflyatsiya darajasi 5,6 foizni tashkil etdi va 2014 yilga
(6,1 foiz) nisbatan 0,5 foiz bandga pasaydi.
Xususan, 2015 yilda oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari 1,3 foizga oshib, inflyatsiya darajasiga ta’siri 0,6 foizni, nooziq-ovqat mahsulotlari narxlari 8,8 foizga oshib, inflyatsiya darajasiga ta’siri 2,9 foizni tashkil etdi.
2015 yilda ko’rsatilgan xizmatlar narxlari 10,7 foizga oshdi va inflyatsiya darajasiga ta’siri 2,1 foizni tashkil qildi⁶.
O’zbekistonda inflyatsiya sur’atlarining pasayishi, shuningdek, dunyo moliya bozorlarida evro va rubl kurslarining mustahkamlanishini davom etayotganligi so’mning real ko’rinishdagi kursiga ta’sir etayogan asosiy omillar bo’ldi.
Shuningdek, Markaziy Bankda milliy valyuta kursini qo’llab-quvvatlash maqsadida valyuta birjasida ta’yziq qilish uchun foylaniladigan valyuta rezervlarining mavjudligi ham ana shunday vositalardan biri bo’lib hisoblanadi. Agar valyuta bozorida mikdoriy massa ta’yziq ko’rsatishi namoyon bo’lsa, Markaziy Bank kursni qandaydir muayyan darajada ushlab, turmaslik haqida qaror qabul qiladi va dollarga nisbatan so’m kursining pasayishi ro’y beradi. Vazirlar Maxkamasining «Naqd so’mni erkin muomaladagi valyutaga almashtirishning eng yuqori summasiga doir cheklanishlarni bekor qilish to’g’risida»gi ham so’m qadrini oshirishga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasining ichki valyuta bozorida chet el valyutasi bilan olib boriladigan operatsiyalar:
1.O’zbekiston Respublikasida chet el valyutasi oldi-sotdisi O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasi o’tkazadigan sotuvlarda ham, ulardan tashqarida – vakolatli banklar orqali ham amalga oshiriladi.
2.Chet el valyutasini valyuta savdosida sotib olish va sotish chog’ida O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasi qoidalariga rioya etilishi lozim.
3.Valyuta savdosida chet el valyutasini sotib olish va sotishga doir barcha operatsiyalar shu valyuta uchun belgilangan kurs bo’yicha o’tkazilishi lozim. Bunda valyuta savdosida har qanday rezident yoki norezidentning agenti sifatida chet el valyutasini sotib oluvchi yoki sotuvchi vakolatli bank mazkur rezident yoki norezidentdan xarid qilingan yoki sotilgan chet el valyutasi summasining 1 % dan oshmaydigan miqdorda vositachilik haqi undirib olishi shart.
4. Har gal valyuta savdosi o’tkazilgandan keyin Markaziy Bank o’zi tanlagan valyutalarga nisbatan so’mning rasmiy kursini darhol belgilaydi, chunonchi, savdoda qatnashgan valyutalardan farq qiluvchi boshqa valyutalar kursini belgilashda mazkur valyutalarning jahonda tan olingan chet el valyutalari bozoridan olingan so’nggi ayirboshlash kursiga hamda shu valyuta savdosida belgilangan AQSh dollarni so’mga ayirboshlash kursiga asoslanadi.
5. Rasmiy ayirboshlash kursi belgilangan chet el valyutasini valyuta savdosidan tashqarida sotib olish va sotish borasida olib boriladigan barcha operatsiyalar shu valyuta uchun belgilangan rasmiy kurs buyicha amalga oshirilishi lozim.
Fikrimizcha, milliy valyutadagi korrespondent aloqalarni rivojlantirish bevosita xalqaro savdo aloqalarida milliy valyutamiz - so’mdan keng miqiyosda foydalanishga asos bo’ladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi bilan erkin savdo tizimi va eng yuqori darajada qulayliklar yaratilishini ko’zda tutuvchi bitimlar imzolangan davlatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlari bilan milliy valyutada tovarlarni eksport va import qilish uchun respublikamiz korxona va tashkilotlar tomonidan shartnomalar imzolanishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.