Reja: O`zbekiston “Qizil kitob”ga kiritilgan qushlar

O`zbekiston “Qizil kitob”ga kiritilgan qushlar .
Reja:

1. 
   O`zbekiston “Qizil kitob”ga kiritilgan qushlar
   
2. 
   Noyob qushlarning yashash sharoiti va ekologik guruxlari.
   

O’zbekiston va Markaziy Osiyo bioxilma xilligini namoyon etuvchi noyob va yo’qolib ketish xavfi ostidagi turlarni saqlash va ko’paytirish, ularni tabiiy sharoitlarga introduktsiya qilish, ilmiy izlanishlar uchun ularni saqlash yo’llari va kelajakda ulardan barqaror foydalanish maqsadlarni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda Madaniyat va Sport Vazirligi ixtiyoridagi ikkita hayvonot bog’i (Toshkentda va Termizda) bor. Toshkent hayvonot bog’ining (1924 y.dan beri faoliyat yuritadi) asosiy yo’nalishi – noyob va yo’qolib ketayotgan hayvon turlarining tirik kollektsiyalarini yaratish, ularni sun’iy ko’paytirish, respublika hayvonot olamini muhofaza qilishni targ’ibot qilish. Hozirgi paytda Toshkent hayvonot bog’ining kolleksiyasi 124 hayvon turidan tashkil topgan.

Toshkent va Termiz hayvonot bog’larida, Toshkent botanika bog’ida va “Jayron” Ekomarkazida ekskursiya xizmatlari ko’rsatish yo’li bilan jamoatchilik orasida maorif va ta’limni rivojlantirish bo’yicha maxsus ish dasturi ishlab chiqilgan.
O’zbekistonda 1991 yildan buyon Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi Bionazorat bo’limida noyob turlarni ko’paytirish bo’yicha maxsus pitomnik “TIN” bazasida 100 ortiq itolg’i ko’paytirilgan. Faqat 1997-1998 y.50 yaqin yosh itolg’ilar olingan. Mavjud kolleksiyalarini, yo’qolib ketish xavfi ostidagi o’simlik va hayvon turlarini saqlash, ularni maqomini yangilash quyidagi asosiy dokumentlarda aksi topgan: «Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida» O’zR Qonuni (9.12.1992 y., N 754-XII) (O’zgartishlar bilan), “O’zbekiston Respublikasi ma’muriy javobgarlik to’g’risida” (22.09.1994 y., N 2015- XII Oliy Majlis Qarori bilan tasdiqlangan), «Hayvonot olamini muxofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida» (o’zgartishlar bilan). (O’zr Vazirlar Mahkamasi Qarori 15.04.1999 y.,. N 770-I) «O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobi to’grisida». (O’zR Vazirlar Mahkamasi Qarori, 28.10.2004 y.,. N 508), «Yovvoyi hayvonlar va o’simliklar muhofazasini kuchaytirish va ulardan foydalanishni tartibga solish choralari to’g’risida», «Davlat kadastrlari to’g’risida». Iqtisodiy, ma’muriy va ҳuquqiy tizimlar tadbirlari ҳam global vazifalarni mahalliy darajada bajarilishini ta’minlamoqda.
Yashash sharoiti nixoyatda xilma-xil va er sharida eng keng tarkalgan hayvonlar xisoblanadi. 81-81⁰ Shimoliy kenglikda va Antraktidaning ishki kismlarida xam qushlar ushraydi. Osiyo toklarining dengiz satxidan 4700 m. Balandligida baliqshilar va shigirshilar, 7000 m. Balandlikda taskaralar yashaydi. Pingvinlar esa 20 m. Shukurlikkasha shungiydi. Uchish kobiliyatiga ega bulishligi va gavda temperaturasining yukori xamda doimiy bulganligi sababli qushlar turli xil muxit sharoitlariga moslashgan. Shu bilan birga tashki muxit faktorlariga kamrok boglikdir.
O`zbekiston “Qizil kitob”ga kiritilgan qushlar yashash sharoitiga karab qushlar kuyidagi ekologik gruppalarga bulinadi:
Daraxtzorda yashovshi qushlar xayotining kup vaktini daraxtlarda va butalarda utkazadi. Bu gruppaga aksariyat kupshilik mayda qushlar kiradi. Bularning gavdalari shuzik, yon tomonidan biroz kisilgan, oyogi kalta, tirnoklari utkir, barmoklari turtta buladi, ushtasi oldingi, bittasi orqa yoki ikkitasi orqaga karatilgan bulib, orqa barmogi doimo yaxshi rivojlangan buladi.
Ochiq erda yashovshi qushlar odatda kup vaktini erda utkazadi va kadam bosib yugurib xarakat kiladi. Bularning gavdasi katta, pishik va keng buladi. Kupshiligining kanoti kalta va serbar buladi. Oyogi kushli orqa barmogi kupinsha yuk, buyni uzun. Bulduruklarning oyogi, buyni kalta, lekin kanoti uzun va utkir buladi. Bu gruppaga kiruvshi qushlarning pat katlami siyrak pari deyarlik yuk. Dum usti bezlari yuk yoki kam rivojlangan. Ochiq erda yashovshi qushlarga bulduruklar tuvaloklar, tuyaqushlar kiradi. Bularnining uyalari doimo erda joylashadi.
Suvda suzuvshi qushlarning xayoti, albatta suv bilan boglangan. Bular suvda yaxshi suzadi va shungiydi. Gavdasi yalpok, oyoklari tananing ansha keyingi kismida joylashgan. Barmoklarining orasida suzgish parda bor. Dum usti bezlari yaxshi rivojlangan. Patlari zish bulib, pari juda kam buladi. Dumi ansha kalta. Bu gruppaga urdaklar, gozlar, okqushlar, koravoylar, kungirlar, kayralar, pingvinlar, baliqshilar va boshkalar kiradi.
Ovqatlanishi. Qushlarning geografik tarkalishi, yashash joylariga taksimlanishi, pushtdorligi, avvalo, ularning ovqatlanishiga boglik buladi. Qushlarning ovqat eyishiga karab shartli ravishda kuyidagi gruppalarga bulish mumkin: yirtkishlar, ulimtikxurlar, baliqxurlar, xasharotxurlar, donxurlar va mevaxurlar.
Yirtkishlarga kunduzgi yirtkish qushlar bilan yapalokqushlarning juda kup turlari xada shumshuksimonlardan karkunoklar kiradi. Bularning tumshugining uchi kayrilib, ilmok xosil kilgan va shangalli tirnoklari kushli bulib, boshka qushlarni sutemizuvshilarni va sudralib yuruvshilarni tiriklayin tutib eydi.
Ulimtikxur qushlarga amerika taskaralari, eski dunyo taskaralari va jurshilar kiradi. Ba’zi burgutlar, buronqushlarning maxsus moslamalari bulmasa xam shartli ravshda shu gruppaga kiritiladi. Bu gruppaga kiruvshi qushlar tabiat sanitarlari deb ataladi.
Baliqxur qushlarga pingvinglar, kungirlar, sakoqushlar, koravoylar, baliqshilar, yirtkishlardan skopa va suv burgutlari kiradi. Qushlar suvdan baliq tutishga juda turlisha moslashadi.
Xashoratxur qushlar gruppasiga juda kup turlar kiradi. Masalan, kurkunaklar, tentakqushlar, jargaldoklar, kizilishtonlar, juda kup shumshuksimonlar (kaldirgoshsimonlar, dumparastlar, moykutlar, shittaklar). Bularning tumshuklari ingishka, ba’zan uzun, ba’zan esa kalta buladi.
Donxur qushlarga, avvalo, shumshukning tumshuklari konussimon bulib, doni maydalashga moslashgan. Donxur qushlar bolalarini xasharotlar bilan bokadi. Nixoyat mexaxur qushlarga tropik urmonlarda yashaydigan tutilar, tukanlar, ba’zi kaptarlar kiradi. Bularning xam tumshuklari kushli buladi.

Yilning fasllariga va geografik tarkalishiga karab qushlarning ovqat ob’ekti uzgarib turadi. Masalan, butun yoz davomida xasharotxur bulgan ba’zi qushlar kish faslida don bilan ovqatlanishga utadi. Kizilkkum toglarida yashaydigan kaklik yozda xasharotlar bilan ovqatlanadi va xokazo.

Kupayishi xar xil xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Ba’zi qushlarni uzok yillar davomida erkagi bilan urgoshisi doimiy birga yashaydi, boshkalari faqatgina kupayish davrida juft bulib yashaydi, boshkalari faqatgina kupayish davrida juft bulib yashaydi. Bu xodisa ya’ni bitta erkagi bitta urgoshisi bilan quchilishi monogamiya deb ataladi. Yana bir gruppa qushlarda poligamiya xodisasi kuzatiladi, ya’ni bitta erkagi bir gala urgoshisi bilan yashaydi va ularni uruglantiradi. Masalan, tovuklar, qushlarda erkagi bilan urgoshisi tashki kurinishidan fark kilinadi. Bu xodisaga jinsiy dimorfizm deyiladi. Ba’zi qushlarning erkaklari urgoshisiga nisbatan katta, rangi tinik, xar xil ranglarga buyalgan, boshkalarida urgoshilari erkagidan katta buladi, yana bir xillarida esa jinsiy demorfizm namoyon bulmaydi.
Kupshilik qushlarda kupayishdan oldin va kupayish vaktida tok deb ataladigan xodisasi yuz beradi. Bu vaktda erkaklarining patlari uzgaradi, xar xil ovozlar chiqaradi, sayraydi, turli xil makomda ushadi, uyinlar kiladi. Bularning xammasi urgoshisining e’tiborini uziga jalb qilishga muljallangan.
Qushlar odatda bir yilda bir marta kupayadi, ba’zilari esa 2-3 marta kupayada. Kayralar, yirik yirtkishlar bitta, kaptarlar, turnalar ikkita, baliqshilar, bulduruklar ushta, loyxuraklar turtta, shumshuksimonlar 4-6 ta, tovuksimonlar 16-26 tagasha tuxum kuyadi. Agar inkubasiya davrining birinshi yarmida uyada tuxumlar xalok bulsa, qushlar odatda yana tuxum kuyadi, juda kam qushlar uya kurmasdan, uz tuxumlarini to’g’ridan- to’g’ri erga kuyadi. Uyasini oddiygina shukursha shaklida kuradigan qushlarga baliqshilar tovuksimonlar kiradi. Ba’zi qushlar uz uyalarini erlarga kuradi. Turgaylar uz uyalarini kosasha shaklida kurib erga joylashtirsa, boshka shumshuksimonlar, yirtkishlar buta va daraxt shoxlariga kuyadi. Kizilishton, shittaklar, soglar uz uyalarini daraxt kavaklariga kuyadi. Poligam qushlarda tuxumlarni urgoshisi bosadi, kupshilik qushlarda erkagi va urgoshilari tuxumlarini navbatlashib bosadi. Amerika va Avstraliya tuya qushlarida esa faqat erkagi tuxumlarini bosadi. Bir gruppa qushlar oxirgi tuxumni kuyib bulgandan keyin bosadi. Bu qushlarning jujalari inkubasiyaning oxirida bir kun davomida tuxumdan oshib chiqadi. Ikkinshi gruppa qushlar birinshi tuxumini kuygan kundan boshlab bosadi. Buning natijasida uyada jujalar xar xil kattalikda buladi. Tuxumni bosish yoki inkubasiya davri turli qushlarda turlisha, lekin xir bir tur ushun ma’lum inkubasiya davri buladi. Kichiq shumshuksimon qushlarda inkubasiya davri 12-14 sutkaga teng. Kargalar –17, mikkiy-28, burgut-42, kirgovul-21-25, urdaklar-28 kun davomida bosib yotadi.
Qushlar tuxum oshib chiqkan jujalarining neshogli rivojlangan bulishiga karab ikkita gruppaga bulinadi: jujalilar va jish bolalilar. Jujali qushlarning bolalilari tuxumdan rosa etilgan, kuz-kuloklari oshilgan va terisi kalin par bilan koplangan buladi va ota-onasining orqasidan yurib donlay oladi. Bu gruppaga tuyaqushlar, baliqshilar, tovuksimonlar, gozsimonlar, tuvaloklar kiradi. Jish jujali qushlarning bolasi tuxumdan chiqkanda etilmagan, kuz kulogi oshilmagan, terisi patsiz yoki siyrak pat bilan koplangan, uz xolisha ovqat eya olmaydigan va ota-onasining zur parvarishiga muxtoj buladi.
Bularga shumshuksimonlar, kaptarlar, kukkargalar kiradi. Baliqshilar, kunduzgi yirtkishlar va bulduruklar jujali va jish bolali qushlar urtasida oralik xolatni egallaydi. Bolalari tuxumdan chiqkanda kuzlari ochiq, terisi kalin par bilan koplangan bulsa-da ota-onalarining parvarishiga muxtoj buladi. Umuman, qushlar uz bolalarini yaxshi usha olgunsha va mustakil yashay olgunsha uz ximoyasidan olib yuradi.