Reja: O`z ustida ishlash va o`z-o`zini tarbiyalashning psixologik-pedagogik asoslari

O`z -o`zini tarbiyalash va o`z ustida ishlash
Reja:

1. 
   O`z ustida ishlash va o`z-o`zini tarbiyalashning psixologik-pedagogik asoslari.
   
2. 
   O`z-o`zini tarbiyalash metod va vositalari.
   
3. 
   O`kituvchi irodasi xamda xis-tuygusini tarbiyalash va ularni mustakil tarbiyalash usullari.
   
4. 
   Xulosa.
   

O`kituvchi o`z-o`zini tarbiyalashi uchun, avvalo o`zini atroflicha chukur o`rganishi, o`z ishidagi yutuk va kamchiliklarni ko`ra olishi kerak. O`z-o`zni o`rganish va boshka kishini anglash uchun xam zarurdir. Boshka yutuklarni o`rganmay, o`zini boshkalar bilan kiyos kilmay turib, o`zini shaxs sifatida o`rganish mumkin emas. O`zini anglash, o`zini baxolash xususiyati boshka kishilar bilan munosabat protsessida, birgalikdagi faoliyat vaktida tarkib topadi.

Pedagogik vazifasi-fakat irodaviy fazilatlar doirasini ko`rsatib berishdan, ularning muxim axlokiy prinsplari bilan ichki alokasini ochib berishdan tashkari o`z irodasini o`zi tarbiyalashga intiluvchi o`kuvchiga yordam berish, irodaviy fazilatlarni rivojlantirishning kanday usullari kam samarador va kaysi birlari jiddiy yordam bermasligini ko`rsatishdan iboratdir. Agar pedagogik adabiyotda ta`rif-tasvirlanayotgan yoshlar kullayotgan sodda va yasama usullarga e`tibor beradigan bo`lsak, yana xam muximdir. O`kuvchilardan biri «sabr-tokatini rivojlantirish» uchun kinokomediya ko`rsatilayotganda kulmaslikka xarakat kildi, kimdir ko`lini pichok bilan kesda yoki kaniz bo`ylab sayoxat kildi va xakozo? Irodani mustakil tarbiyalashning ana shu usullari samarasizligi eng avvalo shundaki, o`spirin bir laxzalik «irodaviy xatti-xarakat» ni amalga oshirib, o`zining irodasi kuchli ekanligi to`grisidagi fikrni tasdiklay oladi. Aslida esa irodani kundalik xayotda, o`kishda va birinchi navbatda uchraydigan kiyinchiliklarni muntazam ravishda bartaraf etish ni tashkil etadi. Buning ustiga mexnat, o`kish, sport faoliyatining xar bir dakikasi irodani chiniktirish uchun o`kuv, mexnat va boshka faoliyatni amalga oshirishga xalakit beradigan bir dakikalik istaklarni bartaraf etish uchun sharoit yaratadi.

Eng avvalo o`kituvchi o`zida pedagogik kobiliyatning kanday xislatlari borligini o`rganishi kerak. Pedagogik faoliyatga muxabbati yuksak o`kituvchi ishga chin ko`ngildan berilib ishlaydi, xech kanday formalizmga yo`l ko`ymaydi. O`z kasbini sevgan o`kituvchi doimiy ravishda goyaviy-siyosiy saviyasini oshirish va bilim doirasini kengaytiradi, o`z predmetini chukur bilish ustida kunt bilan ishlaydi.

Ma`lumki, insoniyat kamolotga chorlovchi imkoniyatlari shunchalik kupki, ularga erishish maksadlari intilishida sabr-tokat bilan uz ustida ishlash orkali erishishi mumkinligini tarixiy faktlarda kuramiz.

Buyuk nemis pedagogi D. Disterverg xar bir ukituvchi uz-uzini tarbiyalashni uz oldiga sharafli vazifa kilib belgilashi lozim.

Rus pedagogi A.B. Lunacharskiy; «Pedagog uzida insoniyat idealini shakllantirishi lozim» -degan edi.

Aynan insoniyatning guzal fazilatlarini uzida shakllantirish xar bir pedagogning kasbiy tayorgarligining poydevorini tashkil etadi. Ushbu poydevorda pedagogning kasbiy maxorati uz ustida ishlash tufayli kundan-kunga usib borishi mumkin.

A.S. Makarenko kasbiy takomillashtirish masalasida shunday degan edi. «Men pedagogik talantga ega edim. Pedagogikaga kutilmaganda kirib keldim va urgandim. Men uz ishimning ustasi darajasida kutarildim Uz ishimning ustasi darajasiga xar bir intiluvchi pedagog erishishi mumkin.» Bunda unga yordam berishi, uzi ustida ishlash asosiy rol uynaydi.

Otto Yulyevich Shimit umrining xar bir dakikasidan sermaxsul foydalanadi. Yerning va sayyoralarning paydo bulishi nazariyasining asosi. U uz- uzini tarbiyalash bilan shugullanib,inson imkoniyatlari keng ekanligini isbotladi. A.A Lyubishev, shunday degan, inson uchun yomon, bush, ortikcha vakt bulishi mumkun emas. U uz umrining dakikalarini ongli xolda xisoblashdan kurkmas edi.

K.D Ushinskiy uz-uzini tarbiyalash orkali kuydagilarga erishdi.

xotirjamlik 2) suzda ishonch va tugrilikka. 3) xatti-xarakatga muloxaza bilan yondoshish 4) katiylik 5) uzi xakida sababsiz biror ogiz gapirmaslik. 6.) lozim narsalardangina foydalanish. 7) xar kuni kechasi uziga uzi xisobot berish. 8) biror marotaba maktanmaslik.

Shuni aytish joizki, kuplab insonlar uzining bebaxo vaktini bekorga utkazib yuboradi.

Inson uz odatlarning bir xillik kun tartibi xukimronligi ta`siriga kirib, uzining rejalarini keyingi kunga yoki xaftaga yoki yillarga koldira boshlaydi. Uz-uzini ishontirish, sobit kadam iroda orkaligina uzining kobiliyatlarini namayon etishga erishish mumkin. Uzini tarbiyalashning psixologik sharoitlardan biri uz-uzidan norozilik bulib, uni L.N. Tolstoy, «. . . Men telba, uzgalarga kizigi yuk, chidamsiz va bolalardek uyalchanman».

Uz-uzini tarbiyalash uz faoliyatini taxlil kilishdan va uz shaxsini takomillashtirishdan boshlanadi. Ukituvchi uz ustida ishlashi, uz-uzini tarbiyalashda kuydagi uslublardan foydalanadi:

Uz-uzini bilish:

a) uzini kuzatish.

b) uzxarakatlarini taxlil etishi.

v) uz-uzini sinashi.

g) urtoklarining fikrini tushuna olish

Uziga baxo berish:

a) uzini kuzatish.

b) uziga xarakteristika berish.

v) uz-uzini takdirlash.

Uz-uzini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustakillikka undaydi. Uz shaxsiy fazilatlarini taxlil kilishga, xatti-xarakatlarini uylashga urgatadi. Uz-uzini nazorat kilish uchun uzining yurish-turishi, intizomi, ijobiy odatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining kamayib borishini kuzatib boradi. Uz-uzini baxolash ukituvchini, uz imkoniyatlarini baxolashda, uzidan konikish xosil kilishda yordam beradi.

Ukituvchi uz-uzini

Tarbiyalash bilan birga uz ustida tinmay ishlab, uzining goyaviy-siyosiy ongini doimiy ravishda ustirib va pedagogik maxoratini takomillashtirib boradi.

M.I.Kalinin ukituvchilarga karata shunday degan edi: «Ukituvchi uzini butun kuch-kuvvatini, imkonini, uzida bor xamma kimmatbaxo narsalarni uz ukuvchilariga, xalkka beradi. Ammo, urtoklar, agar siz uzingizda bor narsalarning xammasini bugun, ertaga, indinga bersangiz-u, lekin uzingizda bunda uz bilimlarigazni , uz kuchingizna, uz kuvvatingizni yana va yana tuldirib bormasangiz, u xolda uzingizda xech narsa kolmaydiku, axir. Ukituvchi, bir tomondan, uzida borini beradi, ikkinchi tomondan, xuddi gubka kabi uziga xalkdan, xayotdan, fandan xamma yaxshi narsalarni olib xazm kiladi va bu xamma yaxshi narsalarni yana yangidan bolalarga beradi».

3.reja. Ilgor ukituvchi xamma vakt pedagogika soxasidagi yangiliklarni bilishga intiladi, boshka ukituvchilarning tajribalaridan foydalanishga xamda uz shaxsiy tajribalaridan foydalanishga, xamda uz shaxsiy tajribalarini umumiylashtirishga xarakat kiladi.

Agar shaxs izlansa, uz kobiliyatlari ustida ishlasa, uzidagi yaxshi fazilatlarni kamol toptirsa, uning obrusi, mavkei xam shu darajada yuksaladiva doimo el nazarida buladi. Ukituvchi uzida kuzatuvchanlikni, gamxurlikni tarbiyalashi lozim. Ukituvchining mustakil bilim egallashi va malakasini oshirishi zaruriy shartlardandir. Shark mutafakkirlari ukituvchi uzi ukib tursagina – ukituvchi bula oladi, agar ukishni tuxtatib kuyar ekan, unda ukituvchilik xam uladi, deb xakkoniy aytganlar.

Iroda va xarakterni shakllantirishda uz-uzini tarbiyalash. Ukituvchilik faoliyatida ukituvchi xarakteri muxi axamiyat kasb etadi. Bunda iroda, xis-tuygularini boshkarish katta axamiyat kasb etadi. Uzini-uzi tarbiyalash ma`lum natijalarga olib kelishi lozim. Bunda: uzini idora eta olish, yaxshi kayfiyat, uziga buyruk berish, ishontirish, shaxsiy rejimga rioya kilish va uz koidasiga ega bulish.

L.N.Tolstoy uz-uzini tarbiyalashda kuyidagi koidalarga amal kilar edi. Nima belgilasa xech narsaga karmay tezkorlik bilan bajarar. Nimani bajarsa yaxshi bajar. Doimo akliy, uz imkoniyati doirasi asosida faoliyat kursatishga xarakat kilardi».

V.SHekspir shunday yozgan edi. «Uyku ona tabiatining garoyib, shirin taomidir tanavvul kilish me`yorini bilish lozim».

Uz-uziga buyruk berish, uz-uzini tarbiyalashning muxim usullaridan biri. Masalan, A.Meresyev «Olga, olga chidash kerak!» . . .

U.G.Shuls faraziga kura uz-uzini tarbiyalash programmasi (dasturi):

Bir kunlik yoki xaftalik ish rejasini tuzish, uni bajarish;

Umidsizlikka tushmaslik, kamchilikdarni bartaraf etish;

Uziga, muvaffakiyatga ishonish;

«Men uzimga ishonaman», «Men buni kilishni xoxlayman», «Men kila olaman» kabi uz-uzini ishontirish formulasini kullash.

Uzini tarbiyalash:

Jiddiy, uylab ish kurish;

Ma`ruza, seminar darslarida e`tiborsizlikka berilmaslik;

«Men dikkat bilan eshityapman», «Mening dikkat e`tiborimda» formulasini kullash.

Uz-uziga buyruk berish. «Pedagog fikrini kuzatib borish lozim».

Uziga-uzi xisobot berish, kun yoki xafta yakunini kilish.

Uzini tutish: (tashki kurinish mdaniyati).

a) tugri.

b) tugri, erkin utirish.

v) yigilgan, ishchan xolat.
Pedagogik mulokot madaniyati.

Mulokot jarayonida bosik, samimiylik kayfiyatida bulish.

a) suxbatdoshni eshitish madaniyati.

b) savollar bera olish.

v) suxbatdoshni fikrini eshitish va taxlil kila olish.

g) boshkalar bilan ilk munosabatni urnatish malakasi.

d) boshkalarni tushunish malakasi.

ye) vaziyat jarayonida anglay bilish malakasi.

Kuz orkali aloka urnatishga xarakat kilish.

a) siz auditoriyaga karab dars olib boryapsizmi?

b) eshituvchilarning xolatini, ta`sirchanlikgini anglash, kura bilish.

Uz mulokoti, xikoyasi bilan kiziktira olishning xususiyatlari:

a) Auditoriyada erkin ma`ruza ukish yoki ta`lim mazmunini konspekt yordamisiz bayon eta olish xususiyati.

b) tashki kurinishining samimiy mulokatga xozirligini ifodalay olish xolati.

v) Uzining munosabatini vokelikda aks ettirish.
Xulosa, ma`lumki, jamiyat tarakkiyotida ta`lim-tarbiya, uning mazmunini, maksad vazifalari muxim axamiyat kasb etadi. Xar bir tuzim ijtimoiy-iktisodiy siyosiy tarakkiyot uz yunalishini belgilashda yosh avtorga nimani ukitish kerak? Kanday ukitish lozim? Kimlar ukitishi kerak? Kabi savollar jamiyat oldidagi kundalang kuyiladigan savollarga javob izlab kelingan. Mazkur savollarga javob topish, ya`ni ta`limni yangilash, uning tizimini, mazmunini kayta kurish, yangi xolatga yunaltirish Respublikamizning ustivor yunalishlaridan biridir. Albatta, bu yunalish keng kamrovli, boskichma-boskich ravishda amalga oshiruvchi jarayondir.

Yoshlarda mustakil ravishda bilim olish va uni xayotga kullash kunikmalarini xosil kilish, axlok va odobni yaxshilash zarurati talabalik davrida shakllanadi.

Yoshlarni talaba bulganiga kadar ota-onasi, maktab ukituvchilari, karindosh-urugi, maxalla-kuy nazorat kilib borsa, talaba bulgandan keyin bu nazorat susayib ketadi. Bu xolatni talabaning uzi anglab yetishi lozim, shundan keyin boshkaruv nazariyasining asosiy tamoyili, tushuncha va koidalarini egallagan xolda uzini-uzi tarbiyalay boshlashi kerak.
Adabiyotlar:

1. 
   N.N.Azizxodjayeva. Ped.texnologiya va ped maxxorat. Toshkent, 2004 yil.
   
2. 
   Tarbiyaviy ish metodikasi. L.I. Ruvinskiy T, 1991.
   
3. 
   M.Pirmuxammedova. pedagogik maxorat asoslari. T., 2001 yil (ma`ruza matni).
   
4. 
   G.Sultonova. Pedagogik maxorat. (ma`ruza matni). Tosh, 2001 y.
   
5. 
   Xalk ta`limi. 2003 yil. № 2 son.
   
6. 
   www.ziyonet.uz