Режа: Мустақиллик арафасидаги ижтимоий-иқтисодий ва демографик вазият

2.Ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирлар.
Ижтимоий сиёсат - бу Ўзбекистоннинг мустақиллик ва тараққиёт йўлининг етакчи тамойилларидан биридир. Республикада ижтимоий ҳимоя учун ҳуқуқий муҳит яратилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида кафолатланган ижтимоий ҳимоя тамойиллари қабул қилинган қонун ҳужжатларида ўз аксини топган. Мамлакатда даромадларни ошириш кафолатлари амалга оширилди. Минимал иш ҳақи ва бошқа тўловлар, қоида тариқасида, нархларнинг ўзгариши билан боғлиқ равишда олдиндан оширилиб, бу аҳолининг тўлов қобилиятининг сақланишини таъминлади ва фуқароларнинг турмуш даражасининг кескин пасайишига йўл қўймади.
Шу билан бирга одамлар саломатлиги, маданий-маърифий эҳтиёжлари билан боғлиқ секторлар давлат томонидан қўллаб-қувватланди. Ислоҳотлар чуқурлашиши билан улар халқаро ва миллий стандартларга мувофиқ равишда ўзгарди. Ўзбекистон Республикасининг "Таълим тўғрисида" (1992, 1997), "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида" (1997), "Фуқароларнинг соғлиғини муҳофаза қилиш тўғрисида" (1996) қонунларнинг қабул қилиниши шундан далолат беради. Шунингдек, Президентнинг "Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури тўғрисида" ги фармони (1998) ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам ана шулар сирасига киради.
Ислоҳотларнинг дастлабки босқичида, оғир иқтисодий вазиятга қарамай, муҳим ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш учун захиралар топилди ва кучли ижтимоий сиёсат таъминланди. Албатта, бунда давлатнинг роли катта бўлган. Жаҳон тажрибаси кўрсатиб турибдики, бундай қийин вазифани ҳал қилишни фақат ўз иқтисодий ва ижтимоий мавқеи ва имкониятлари билан давлат ўз зиммасига олиши мумкин. Ислоҳотларнинг пировард мақсади ҳар бир инсоннинг меҳнат, ижодий ва маънавий салоҳиятидан тўлиқ фойдаланган ҳолда ўзини намоён қилиши учун шароит яратишдан иборат бўлди.
Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг иккинчи йўналиши ички истеъмол бозорини ҳимоя қилиш билан бир қаторда, асосий турдаги озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ-овқат товарлари истеъмолини доимий даражада ушлаб туришдан иборат эди. Бунга эришиш учун маҳсулот экспорти устидан божхона назоратини амалга ошириш, юқори божхона тўловларини жорий қилиш ва истеъмол товарларини рационал сотилишини ташкил этиш катта аҳамиятга эга эди.
Ижтимоий сиёсатни амалга оширишнинг учинчи йўналиши кам таъминланганларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш бўйича аниқ чора-тадбирларни қабул қилишдан иборат бўлди. Шу муносабат билан, ижтимоий ҳимояга муҳтож фуқароларнинг қатламларини ҳимоя қилиш турли йўллар билан амалга оширилди, хусусан, манзили ижтимоий ҳимоя мақсадида нафақахўрлар, ногиронлар, кўп ва кам таъминланган оилалар, ишсизлар, талабалар ва доимий даромадга эга фуқаролар таркиби аниқланди.
1992–2017 йилларда университет талабалари, аспирантлар ва докторантлар учун иш ҳақи, пенсия, стипендиялар миқдори бир неча бор ошди. Пенсия олувчиларнинг ижтимоий аҳволини ҳисобга олган ҳолда, доимий равишда энг кам пенсиянинг абсолют миқдори энг кам иш ҳақидан юқори бўлиши таъминланди. Ушбу йўл ижтимоий адолат тамойилларига мос эди. 1994 йилга келиб, Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизими тубдан ўзгарди. Ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг мутлақо янги ривожланган тизими шаклланди. Унинг моҳияти шундаки, бундай ёрдамнинг асосий олувчилари кам таъминланган болалар ва оилалардир. 1994 йил сентябрдан бошлаб барча болали оилалар учун ягона нафақа жорий этилди. Шунга ўхшаш ёрдам оилаларнинг яшаш жойига энг яқин фуқароларнинг маҳалла йиғилишларида ҳам кўрсатила бошланди.
1996 йил декабрда болали оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтириш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш чора-тадбирларини амалга оширишда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг роли ва масъулиятини ошириш мақсадида "Фарзандли оилаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни янада кучайтириш тўғрисида"ги Фармон қабул қилинди. Ушбу Фармонга мувофиқ 1997 йилдан бошлаб, муҳтож болали оилаларга болалар сонига қараб нафақалар тўлаш энг кам иш ҳақининг 50 дан 175 фоизигача миқдорида белгиланди. Ногирон болаларнинг соғлиғини яхшилаш мақсадида Соғлиқни сақлаш вазирлиги ташаббуси билан "Соғлом авлод учун" жамғармаси иштирокида хорижий шерикларни жалб қилган ҳолда туғма нуқсонли болаларга мураккаб жарроҳлик аралашувлар олиб борилди.
Мамлакатимизда аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари, жумладан, ёлғиз кексалар, нафақахўрлар ва ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилишни янада кучайтиришга алоҳида эътибор қаратилди. Хусусан, 2005 йил “Соғлиқни сақлаш йили” деб эълон қилиниб, қарийб 2 минг нафар ёлғиз кексаларнинг уйларида сифатли таъмирлаш ишлари олиб борилди, кам таъминланган оилалар ва кекса ёшдаги фуқароларга моддий ёрдам кўрсатилди. 2006 йилдаги "2007-2010 йилларда ёлғиз кексалар, нафақахўрлар ва ногиронларни манзилли ижтимоий ҳимоя қилишни ва ижтимоий хизматлар кўрсатишни янада кучайтириш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида" ги қарорига мувофиқ, дори-дармонлар тақсимоти “Саховат” ва “Мурувват” уйлари ихтиёрига ўтказилди.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва Соғлиқни сақлаш вазирлигининг ҳудудий бошқармалари билан ҳамкорликда кекса ёшдаги фуқароларни тўлиқ диспанцер-тиббий кўригидан ўтказилди. Тошкентда барча қулайликларга эга 150 ўринли "Нуроний" шифохонаси томонидан фахрийларга сифатли хизмат кўрсатилмоқда. Вилоят клиникаларидаги касалхоналарда ёлғиз кексалар ва ногиронларни бепул даволаш учун "Кексалар учун хоналар" мавжуд бўлиб, улар фонднинг ҳудудий бошқармалари ва маҳаллий ҳокимликларнинг амалий ёрдами билан ташкил этилган.
Барча "Саховат", "Мурувват", "Меҳрибонлик" уйлари, ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар ҳар йили ҳомийлар томонидан қўллаб-қувватлаб турилди.
Биргина 2012 йилда меҳнат шартномалари ва битимлари асосида минглаб фуқаролар ва оилаларга 17 миллион 291 миллион сўмдан зиёд ижтимоий ёрдам берилди. Касаба уюшмалари ва ҳомийлар иттифоқи ҳамда кичик бизнесни ташкил этиш орқали 2060 иш ўрни яратилди.
2015 йилда кекса ёшдаги фуқароларнинг турмуш даражаси ва сифатини янада яхшилаш, уларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашни кенгайтириш, фуқароларга, айниқса, уруш қатнашчиларига тиббий хизмат кўрсатишни ва пенсия таъминотини яхшилаш мақсадида 2015 йил “Кексаларни эъзозлаш ва қадрлаш йили” деб эълон қилинди.
Дастурни амалга оширишда барча вазирлик ва идоралар, иқтисодиётнинг барча соҳаларидаги корхоналар ва ташкилотлар, жамоат тузилмалари, биринчи навбатда, "Нуроний" ва "Маҳалла" жамғармалари жалб қилинди, шу сабабли кекса авлод ҳаётининг бирон бир соҳаси ҳам тегишли эътибор ва ғамхўрликдан четда қолмади. 2013 йилда ушбу мақсадлар учун "Нуроний" жамғармаси 610 миллион сўм, 2014 йилнинг 9 ойида эса 553 миллион сўмдан ортиқ маблағ ажратди. 2013 йилда "Маҳалла" хайрия жамоат фонди фахрийларга 1 миллиард 597 миллион сўмдан зиёд, 2014 йилнинг 9 ойида 1 миллиард 614 миллион сўмлик ёрдам кўрсатди.
Биргина 2014 йилнинг ўзида 215 мингдан зиёд кексалар бепул тиббий кўрикдан ўтказилди. Муҳтож ногиронлар 11 мингдан ортиқ сифатли протез-ортопедия маҳсулотлари ва реабилитация техник воситаларини бепул олиш имкониятига эга бўлдилар. 70 мингга яқин фахрийлар тиббий кўрикдан ўтказилиб, стационар ва санаторий-курорт муассасаларида соғломлаштирилди. 100 ёшга тўлган Ўзбекистоннинг барча узоқ умр кўрган кишилари пенсияларига энг кам иш ҳақи миқдорида махсус нафақалар қўшилди.
Бундан ташқари, 2014 йил 1 сентябрдан бошлаб, парваришланишга муҳтож бўлган ёлғиз қариялар ва ногиронларни ойлик бепул таъминлаш учун асосий озиқ-овқат ва гигиена маҳсулотларининг янги рўйхати жорий этилди.
2014 йилда 61 мингдан зиёд 1941-1945 йиллардаги уруш ва меҳнат фронти фахрийларига уларнинг манзилли ижтимоий ҳимояси ва қўллаб-қувватланишини кучайтириш мақсадида коммунал хизматлар учун умумий қиймати 3 миллиард 900 миллион сўмлик товон пули тўланди. Шунингдек, 100 ёш ва ундан катта ёшдаги одамларга иш ҳақи тўлаш тизими, энг кам иш ҳақининг 100 фоизи миқдорида пенсия қўшимчалари тизими жорий этилди ва шунга ўхшаш бошқа бир қатор тадбирлар амалга оширилди.
Ҳамма манбалардан "Кексаларни эъзозлаш йили” Давлат дастурида кўзда тутилган тадбирларни амалга оширишга 2 триллион 246 миллиард сўм ва 225 миллион доллардан ортиқ маблағ сарфланди.
Ҳар йили уруш ва меҳнат фронти қатнашчиларига бепул тиббий хизмат кўрсатилади, улар санаторий ва курортларда даволанади. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 4 апрелдаги фармонига биноан Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларига 2 миллион сўмдан пул мукофотлари топширилди. Кўпгина уруш фахрийларига тўлиқ жиҳозланган квартираларнинг калитлари топширилди, ҳажга бепул саёҳат ва навбатсиз автомобиль сотиб олиш каби имтиёзлар берилди.
Мамлакатимизда 2007 йилнинг “Ижтимоий ҳимоя йили” деб эълон қилиниши аҳолининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш, турмуш даражаси ва фаровонлигини изчил оширишга қаратилган кенг кўламли давлат сиёсатининг амалий ифодаси бўлди. Шу маънода, 2007 йилда фуқароларнинг ўзини -ўзи бошқариш ва давлат органлари томонидан муҳтож оилаларга ижтимоий ёрдам механизмларини амалга оширишда риоя қилишлари керак бўлган асосий принциплар яхшиланди.
Давлат сиёсатининг муҳим йўналиши аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги ролини янада ошириш, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш, уларнинг ишлаши учун шароит яратиш ва амалга оширилаётган ислоҳотларда фаол иштирок этишини таъминлашдан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали тадбирда Биринчи Президент И. Каримов ўз маърузасида: "Амалга оширилаётган ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини қуриш - порлоқ келажакнинг асосий омили", деб таъкидлади. "Соғлом бола йили" Давлат дастурини ишлаб чиқишда, биринчи навбатда, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, оилада соғлом турмуш тарзини таъминлаш, унинг иқтисодий ва маънавий асосларини мустаҳкамлаш назарда тутилди.
2014 йил мамлакатимизда “Соғлом бола йили” деб эълон қилинди. Давлат дастурини амалга ошириш доирасида жисмонан соғлом ва баркамол авлодни тарбиялашнинг меъёрий-ҳуқуқий базасини янада такомиллаштиришга қаратилган 3 та қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди.
Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг "2014-2018 йиллар даврида Ўзбекистонда аҳолининг репродуктив саломатлигини янада мустаҳкамлаш, оналар, болалар ва ўспиринларнинг соғлиғини муҳофаза қилиш бўйича давлат дастури тўғрисида" ги қарори қабул қилинди, унинг ижроси фарзандларимизни жисмонан соғлом ва маънавий этук шахс сифатида шакллантиришга хизмат қилди ҳамда ёшларга оид давлат сиёсатини янги, янада юқори даражага кўтарди.
Соғлом бола, аввало, соғлом ва дўстона оиланинг мевасидир, деган ҳаёт ҳақиқатидан келиб чиқиб, йил давомида оилада севги ва ўзаро ҳурмат муҳитини шакллантириш, унинг иқтисодий ва маънавий асосларини мустаҳкамлаш, ёш оилаларни қўллаб-қувватлаш, оналикни ҳимоя қилиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилди, ва болалар учун зарур шарт-шароитларни яратиш ва аёлларнинг кундалик уй ишларини энгиллаштириш чоралари кўрилди.
Соғлом ва мустаҳкам оилаларни яратиш соғлом келажак учун пойдеворни мустаҳкамлайди, деб ҳисобга олсак, ирсий ва туғма касалликларнинг олдини олиш асосида никоҳга кираётган шахсларни никоҳгача тўлиқ тиббий кўрикдан ўтказиш бўйича муҳим ишлар амалга оширилди.
Хусусан, бўлажак янги турмуш қурганларни тиббий кўрикдан ўтказадиган поликлиникалар замонавий даволаш-диагностика ускуналари билан жиҳозланди. Энг муҳими, шу туфайли турли хил касалликларга чалинганига қарамай, оила қурмоқчи бўлган 2 мингдан зиёд йигит-қиз амбулатория ва стационар даволанишдан ўтди.
"Соғлом она - соғлом бола" лойиҳаси доирасида 13 миллион 600 мингдан зиёд аёллар ва болалар тиббий кўрикдан ўтказилди. Натижада, 2 миллион 800 минг аёл ва 2 миллион 500 минг бола соғайиб кетди, бу аҳоли саломатлиги йўлдаги муҳим қадам бўлди.
Ногирон болалар туғилишининг олдини олиш, шунингдек, янги туғилган чақалоқларда ва ҳомиладор аёлларда туғма ва бошқа патологияларни эрта аниқлашда Вазирлар Маҳкамаси "Оналар ва болаларни скрининг қилиш давлат тизимини ташкил этиш тўғрисида" махсус қарор қабул қилди ва бу ушбу соҳани ривожлантиришга катта ҳисса қўшди. 2009 йилда "2009-2013 йилларда аҳолининг репродуктив саломатлигини мустаҳкамлаш, соғлом болалар туғилиши, жисмоний ва маънавий ривожланган авлодни тарбиялаш бўйича ишларни янада кучайтириш ва самарадорлигини ошириш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида" қарор қабул қилинди. Ушбу ҳужжатга мувофиқ, соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш ва бу соҳада сифатли ўзгаришларни таъминлаш бўйича ишлар давом эттирилди. Юқумли касалликларга қарши болаларни эмлаш даражаси деярли 100% ни ташкил этди.
Ҳар бир вилоят марказида катталар ва болалар учун кўп тармоқли тиббиёт марказлари ташкил этилди, ҳар бир туманда энг замонавий тиббий асбоб-ускуналар билан жиҳозланган қишлоқ врачлик пунктлари фаолияти йўлга қўйилди. Бугунги кунда республикада 3000 га яқин қишлоқ врачлик пунктлари муваффақиятли ишламоқда.
2016 йил “Соғлом она ва бола йили” деб эълон қилинди. Ушбу йилда чекка қишлоқ жойларида яшовчилар, биринчи навбатда, аёллар ва қизлар учун зарур ижтимоий, маиший ва тиббий шароитларни яратиш, қишлоқ аҳолисини тоза ичимлик суви, табиий газ билан таъминлаш ва хизматлар сифатини янада ошириш бўйича ишлар изчил давом эттирилди.
Болалар орасида юқумли касалликларнинг олдини олиш мақсадида 2014 йилдан бери ротавирусга қарши эмлаш миллий эмлаш тақвимига киритилган бўлиб, унда 300 мингга яқин бола қатнашган.
Ногирон болалар туғилишининг олдини олиш каби муҳим вазифани ҳал қилишда мамлакатимизнинг барча ҳудудларида самарали фаолият юритаётган скрининг марказларининг аҳамиятини алоҳида таъкидлаш лозим. Биргина 2014 йилнинг ўзида ушбу марказларда турли хил патологияларни ўз вақтида аниқлаш ва тегишли даволаниш туфайли хавф остида бўлган 20 мингдан зиёд бола соғлом туғилди.
Ушбу йўналишдаги ишларимиз натижасида сарфланган маблағ, жалб қилинган куч ва имкониятлар, минглаб ва минглаб соғлом болалар дунёга келиб, улар кучли ва қудратли бўлиб ўсаётгани ота-оналар ва оилага, бутун жамиятимизга қанчалик қувонч ва бахт келтираётганини тасаввур қилиш қийин эмас.
"Соғлом она ва бола йили" Давлат дастурини амалга ошириш жараёнида ушбу мақсадлар учун барча молиялаштириш манбаларидан 7 триллион 480 миллиард сўм ва 190 миллион доллардан кўпроқ маблағ сарфланган.
Сўнгги йилларда амалга оширилган ишлар натижасида аҳолининг ўртача умр кўриш даражаси ҳам сезиларли даражада ошди. Агар 1990 йилда бу кўрсаткич 67 ёшни ташкил этган бўлса, 2015 йилга келиб бу кўрсаткич 74 ёшга етди, шу жумладан, яшаш давомийлиги эркаклар учун 66 ёшдан 70 ёшгача, аёллар учун эса 72 ёшдан 76 ёшгача узайди. Ушбу натижалар аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш ва яшаш шароитларини яхшилаш бўйича кўрилган чора-тадбирларнинг аниқ натижаларини яққол кўрсатиб турибди.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг 2015 йилги маълумотларига кўра, Ўзбекистонда туғилган болаларнинг 92 фоизи мутлақо соғломдир. "Болаларга ғамхўрлик қилинг!" халқаро ташкилоти рейтингида Ўзбекистон болаларнинг соғлиғига ғамхўрлик қилаётган этакчи ўнта мамлакат қаторига киради.