Режа: Меркантилизмнинг вужудга келиши, мазмуни, ижтимоий иқтисодий асослари ва тарихий тақдири. Классик (мумтоз) иқтисодий мактабнинг пайдо бўлишининг тарихий шарт-шароитлари. Физиократизм иқтисодий таълимоти

Анн Робер Жак Тюрго (1727-1781 йиллар) томонидан давом эттирилди ва чуқурлаштирилди. У Парижда Норманд дворянлари оиласида таваллуд топди. Сарбоннининг Теология (диний) факультетини тугатди. 1751 йилдан Париж парламентининг чиновниги, 1761-1774 йиллар ҳарбий қисмда интендант, 1774 - 1776 йилларда молия бош назоратчиси, қирол Людовик XVI даврида молия вазири сифатида бир қанча антифеодал ислоҳатлар ўтказди. У соф бозор иқтисодиётидаги машҳур тамойилга кўра иқтисодиёт давлат томонидан аралашувсиз ривожланиши кераклигини биринчи марта илгари сурган. А.Тюргонинг иқтисодий қарашлари унинг 1766 йилда ёзилган "Бойликнинг пайдо бўлиши ва тақсимланиши тўғрисидаги мулоҳазалар" асарида тўла ёритилган. Бу китоб аслида Париждаги ўқишга келган икки хитойлик учун дарслик сифатида ёзилган ва 100 та аниқ тезисдан иборат. Бу иқтисодий теоремалар 3 қисмга бўлинади, шундан 31 та тезис физиократик ғоялар мажмуидан иборат. Бу тезисларда "соф махсулот", "қўшимча қиймат" ҳақида гап боради. Бу маҳсулот табиатнинг инъоми дехқон мехнати натижаси қилиб кўрсатилган ва у ер эгаси томонидан ўзлаштирилади.
Кейинги 17 та теорема қиймат, баҳо ва пулга бағишланган. Унинг бу соҳадаги фикрлари ўзига хос характерга эга эди ва қийматни мехнат назариясидан анча йироқ эди. Товарларнинг баҳоси товарлар нисбати, алмашувди иштирок этаётган шахслар, сотувчи ва олувчи истагини интенсивлиги билан аниқланади (маржиналистик талқин).
Унинг охирги 52 та теоремасида тарихий ахамиятга эга бўлган асосий иқтисодий ғоялар келтирилган.
А.Тюрго жамиятдаги аҳолини бошқачароқ синфларга бўлади. У "унумсиз" саноатчилар синфини ҳам иккига бўлади. Биринчисига тадбиркор манфактуристлар, фабрика эгалари киради. Улар иш жойларини яратадилар, аванс ёрдамида ишни ташкил этиб, уни фойда олиш учун сарфлайдилар. Иккинчиси - бу оддий ҳунармандлар бўлиб улар ўз қўл кучлари ҳисобига иш ҳақи оладилар. У худди шу каби икки разрядга ажратади, булар аванс берувчи тадбиркорлар ёки капиталистлар ва фақат иш ҳақи олувчи оддий ишчилар. Демак, А.Тюрго бўйича жамиятда бешта синф мавжуд, бу ҳақиқатга яқиндир. У ёлланма ишчида қўл кучидан бошқа ишлаб чиқариш воситалари йўқлигини очиб беради, кун кечириш учун у ўз мехнатини бошқаларга сотиш зарурлигини кўрсатади.
А.Тюрго Ф.Кенэга нисбатан "фойда"ни таҳлил қилганда ундан анча илгарилаб кетди. У фойданинг таҳлилини саноат капиталидан бошлайди. Бу ерда фойдани келиб чиқиши ҳақиқатдан ҳам аниқроқ кўринади. У ўз устозларининг "табиий тартиб" концепциясини бузаётганлиги учун кечирим сўраб саноатдан кейин деҳқончиликни қараб чиқади.
Энг ажойиб теорема 62 тезис бўлиб, унга кўра ишлаб чиқаришга қўйилган капитал ўз - ўзидан ортиб бориши қобилиятига эгадир. Бу ерда у саноат фойдасини ссуда ва функционал капиталга бўлинишини кўрсатиб беради. У биринчи бўлиб давлат молиясини соғломлаштирига ҳаракат қилди, бу соҳада узоқ муддатли дастурлар тузиб чиқди, унга кўра ер эгалигидан тушадиган даромадлардан олинган солиқлар тизимини тузатиш керак эди. Умуман у саноат ва савдода одил бўлмаган солиқларни тартибга солишга киришди. У бюджет чиқимларини чеклашга интилди, бундан сарой ходимларининг ортиқча сарф-харажатларини кескин камайтириш мўлжалланди ва бу соҳада маълум ютуққа эришилди. 1778 йили А.Тюрго америкалик дўсти Франклинга атаб ўзининг сўнги иқтисодий асари бўлган "Солиқлар тўғрисида эсдаликлар"ини ёзди.
А.Смит ўз вақтида "Физиократизм тизими қанчалик номукаммал бўлмасин, шу даврга чоп этилган иқтисодий ғоялар ичида ҳақиқатга энг яқини эди" деб айтган эди.