|
1. Harakatga doir masalalar haqida tushuncha.
Harakatga doir masalalar deganda qanday masalalar tushuniladi?
Matematika kursida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta miqdor - tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog’lanishlarga doir masalalar kiritiladi. Bu miqdorlardan ikkitasi masala shartida berilgan bo’lib, uchinchisini topish talab qilinadi. Bunday ko’rinishdagi tipik arifmetik masalalar boshlang’ich sinf matematika o’quv dasturi hamda darsliklarida kiritilgan. Harakatga doir masalalar garchand 4-sinf darsligida alohida bob sifatida kiritilmagan bo’lsa hamki, bunday tip masalalariga tayyorgarlik ishi ancha oldinroq, 1-2-sinflardanoq boshlanishi maqsadga muvofiqdir. Bu davrda o’quvchilar masofa (yo’l) bilan bog’liq taxminan quyidagi ko’rinishdagi masalani qarab chiqishlari mumkin.
Masala: Ikki qishloqdan bir vaqtda ikkita yo’lovchi bir-biriga qarab yo’lga chiqdi. Birinchi yo’lovchi ikkinchi yo’lovchi bilan uchrashguncha 240 qadam, ikkinchi yo’lovchi esa 360 qadam yurdi. Ikki qishloq orasidagi masofa necha qadam?
Bu masalani yechish orqali o’quvchilar ikki jismning uchrashma harakatiga doir masalalarni o’rganishlariga tayyorlanadi. Ushbu masalani muhokama qilib yechaylik:
- Masalada nima haqida gap boradi?
- Ikki yo’lovchining ikki qishloqdan bir-biriga qarab yurishi haqida gap boradi.
(Shu paytda o’qituvchi doskaga ikki qishloqni A va B nuqtalari orqali belgilab, ularni to’g’ri chiziq kesma bilan tutashtirib, AB kesma tasvirini ikki qishloq orasidagi masofa sifatida qarash mumkinligini o’quvchilarga aytadi) Ya'ni:
- Ular qanday harakat qilishgan?
- Bir-biriga qarab harakat qilishgan
- Birinchi yo’lovchi ikkinchisi bilan uchrashguncha necha qadam yurgani masalada ma'lummi?
- Ha, 240 qadam.
- Ikkinchi yo’lovchi-chi?
- 360 qadam
(O’qituvchi bu berilganlarni AB kesmada A dan B ga va B dan A ga yo’naltirilgan chiziqlar (strelka)ni ko’rsatib, B dan chiqqan yo’lovchi ko’proq yurganini qayd etadi, kesma o’rtasidan chaproqda uchrashishi belgisi sifatida bayroqcha rasmini qo’yishni va 1 hamda 2-yo’lovchilar uchrashgunlaricha bosgan qadamlarini shaklda ko’rsatadi.
Bu yerda shuni aytish joizki, bugungi kunda o`qituvchilar axborot texnologiyalardan keng foydalaniyapti. Kompyuterda shu masala shartini harakatlanuvchi odamlar tarzida namoyish qilib, o`quvchilarga ko`rsatish maqsadga muvofiq.
- Masala savoli bizdan nimani topishni talab qiladi?
- Ikki qishloq orasidagi masofa necha qadam ekanligini
(O’qituvchi doskaga chizma shartiga yana bitta qo’shimcha, ya'ni AB masofani yoy bilan tutashtirib, bu yoy pastida so’roq belgisini qo’yadi, ya'ni
- Birinchi yo’lovchi uchrashguncha 240 qadam, ikkinchi yo’lovchi esa 360 qadam yurgan bo’lsa, ikki qishloq orasidagi masofa necha qadam ekanligini topsa bo’ladimi?
- Ha
- Qaysi amal bilan?
- Qo’shish amali bilan, 240 ga 360 ni qo’shib
240+360=600 (qadam)
Javob: Ikki qishloq orasidagi masofa 600 qadam.
Bunday masalalarni yechish orqali o’quvchilar harakat yo’nalishi "Uchrashmami?" "Qarama-qarshi yo’nalishmi?" bilib olishadi. Ular harakatga doir masalalar yechishga tayyorlanishadi. Yana bir harakat yo’nalishini bilishga o’rgatuvchi quyidagi masalani qaraylik.
Masala: "Ikki o’quvchi bir joydan qarama-qarshi tomonga yurishdi. Birinchi o’quvchi 5 qadam, ikkinchi o’quvchi 4 qadam yurdi. Ular bir-biridan necha qadam uzoqlashishadi?"
Bunday masalalar bilan dastlabki tanishtirishda ikki o’quvchini chiqarib amaliy ishi tariqasida bir joydan qarama-qarshi tomonga yurishlari talab etiladi. Bir o’quvchi 5 qadam yurib to’xtaydi. Ikkinchi o’quvchi 4 qadam yurib to’xtaydi. Shu payt sinf o’quvchilaridan ular necha qadam bir-biridan uzoqlashishlari so’raladi? 9 qadam uzoqlashadi deb javob berishadi; 4+5=9 (qadam)
O’qituvchi bu masala qisqa shartini qanday qilib tuzish mumkinligini doskaga ko’rsatadi va bu ishni o’quvchi daftarida qanday bajarishi kerakligini tushuntiradi.
Doskaning katakli qismida biror nuqtani belgilaydi (o’quvchi bu ishni daftariga bajaradi) Bu nuqtani A deb belgilaydi. Nuqtadan chap tomonga qarab 5 katak, o’ng tomondan 4 katak olib, B va C nuqtalar bilan belgilaydi va A nuqta ustidan ham chap tomonga va o’ng tomonga yo’nalishli chiziqcha (strelka) qo’yadi. Bu harakat yo’nalishini, ya'ni qarama-qarshi yo’nalishli ekanligini bildiradi. Belgilangan nuqtalarni kesma bilan tutashtirib, shu kesma (BC) pastida yoy chizib (?) alomatini qo’yadi. Ya'ni,
O’quvchilarning vaqtga oid tasavvurlari shakllanishi jarayonida taxminiy quyidagi masalalar yyechiladi: "Sayyohlar guruhi birinchi kuni 7 soat, ikkinchi kuni 8 soat yo’l yurishdi. Ular ikki kunda necha soat yo’l yurishdi?".
Mazkur masalada sayyohlarning ikki kunda necha soat yo’l yurishlari aniqlanadigan ekan, o’quvchilar masalani yechib, ular harakat vaqtga ham bog’liqligini bilib olishadi. Harakatga doir masalalar yechishga tayyorlanishadi.
Harakatga doir masalalarni yechish jarayonini sodda masalalarni qarashdan boshlash kerak. Bunday sodda masalalar qatoriga ma'lum masofa va harakat vaqti bo’yicha tezlikni topishga doir masalalar, ma'lum tezlik va harakat vaqtiga ko’ra masofani topishga doir masalalar, ma'lum masofa va harakat tezligiga ko’ra harakat vaqtini topishga doir masalalarni kiritish mumkin. Demak, harakat asosiy 3 ta miqdor yo’l (masofa), vaqt va tezlik orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
