Reja: Korxonada yoritishni qo’llash ahamiyati, talablari

Bino qurilmalarining o’tga chidamliligi.

Bino va undagi qurilmalarning o’tga chidamliligi deb, yong’in sodir bo’lganda ularning yuqori harorat ta’siriga bardosh beraolishi va yuk ko’tarish xususiyatlarini uzoqroq muddatga saqlab qolish qobiliyatiga aytiladi. Bino va inshootlarlarning yong’in xavfsizligi ko’pchilik hollarda ulardagi qurilma-larni olovda yonmasligi va o’tga chidamliligi bilan ta’minlanadi. Inshoot qurilmalarining o’tga chidamliligi, ularning eng asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi, bu ko’rsatkich maxsus me’yorlardan biri KMK 2.01.02-85 bilan me’yorlanadi.

Bu me’yorga binoan bino, inshootlar va ulardagi yong’inga qarshi devorlar bilan o’ralgan qismlari, 5 xildagi (I, II, III, IV i V) o’tga chidamlilik darajalarga bo’lingan. Binolarni o’tga chidamlilik darajasi ularning quyidagi qurilmalari bo’yicha aniqlanadi: ya’ni devorlar (yuk ko’taruvchi ichki va tashqi, zinaxona va evakuatsiya yo’llarini o’rab olgan devorlar); ustunlar; zinaxona elementlari; tomyopg’ich plitalar va barcha yuk ko’tarish qobiliyatiga ega bo’lgan boshqa qurilmalar.
I darajali o’tga chidamli binolarga, yuk ko’taruvchi devorlari temirbeton, beton, tabiiy va sun’iy toshlardan va boshqa, olovda yonmaydigan ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi.
II darajali o’tga chidamli inshootlarga ham birinchi toifadagi bino va inshootlar kiradi, faqat farqi shundaki, bularning tomini yopishda himoyalanmagan metal qurilmalar ishlatilishi ruxsat etiladi.
III darajali o’tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari temirbeton, beton, tabiiy va sun’iy tosh ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. Bularda tomyopg’ich qurilmalarini qiyin yonadigan ashyolardan shuvoq, metal tunukalar yoki azbest plitkalar bilan himoyalash ruxsat etiladi.
IV darajali o’tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari va tomyopg’ich qurilmalari yaxlit yoki kleylangan yog’ochlardan va yonadigan yoki yonmaydigan ashyolardan qurilib, shuvoq yoki azbest plitalari bilan himoyalangan inshootlar kiradi.
V darajali o’tga chidamli inshootlarga devorlari va boshqa qurilmalariga o’tga chidamlilik bo’yicha talablar qo’yilmaydigan barcha inshootlar kiradi.
Qurilmalarni yong’in sharoitida issiqlik ta’siridan yuk ko’tarish yoki to’sib turish qobiliyatini yuqolishiga sabab bo’luvchi dastlabki buzulishgacha bo’lgan vaqt oralig’iga, ularni o’tga chidamlilik chegarasi deb ataladi va vaqt birligi soatda o’lchanib, qurilmalarni sinov boshlangan daqiqadan to quyidagi buzilish belgilarining birortasini paydo bo’lganiga qadar o’tgan vaqt oralig’i bilan ifodalanadi:
-qurilmada alanga yoki tutun o’taoladigan teshikni paydo bo’lishi;
-qurilmani yonmay turgan sirtida harorati 160oS ga ko’tarilsa, yoki uning boshqa ixtiyoriy nuqtasidagi harorat 220oS dan oshib ketsa;
-qurilmaning biror qismi qulab tushishi natijasida yuk ko’tarish qobiliyati kamayib qolganda va h.o.
Qurilmalarni o’tga chidamlilik chegarasi tajriba usuli bilan yoki analitik xisoblash yo’li bilan aniqlanadi. Bu usullarning asosiy shart va qoidalari Xalqaro mezonlashtirish tashkilotining tavsiyanomalarida (ISO) va mezon SEV 1000-78 «YOng’inga qarshi qurilishni loyihalashtirish me’yorlari» da aks ettirilgan.
Tajriba usulga binoan qurilmalarni haqiqiy o’lchamda namunasi tayyorlanib, maxsus pechlarda oldin isitiladi, keyin ularni ishlatilish joyidagi me’yoriy yuklar yig’indisiga mos keladigan holatda yuklantiriladi va sinov boshlani-shidan to uning sirtida o’tga chidamlilik chegarasini anglatuvchi belgilaridan birortasi paydo bo’lganiga qadar vaqt oralig’i aniqlanadi.
Bino va inshootlarni asosiy qurilmalarining talab etiladigan minimal o’tga chidamlilik chegarasi, ularning o’tga chidamlilik darajasiga nisbatan quyidagi jadval 4 da berilgan qiymatlar bilan me’yorlanadi.
Tosh va g’isht qurilmalarining o’tga chidamliligi ularning qaysi ashyodan va qanday qalinlikda tayyorlanganligiga hamda ularni issiqlikka qarshilik ko’rsatish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bunday qurilmalarning o’ziga xos o’tda yonmaslik xususiyati va qalinligi tufayli, ular yong’in sharoitida olovning ta’siriga uzoq qarshilik ko’rsataoladi.

/isht va tabiiy-marmar toshdan terilgan devorlar yuqori darajadagi o’tga chidamlilik qobiliyatga ega. Bunday qurilmalar yong’in sharoitida 900-1000oS harorat ta’siriga chidayoladi va ularning o’tga chidamlilik chegarasi 1,25-1,5 soatni tashkil etadi. SHu boisdan g’isht va toshdan qurilgan devorlar yong’in paytida alanga va haroratni yo’liga yaxshi to’siq bo’laoladi.

Temirbeton qurilmalari o’zining olovda yonmasligi va issiqlikni o’tkazuvchanlik koyfisenti uncha kata bo’lmaganligi sababli, yong’inga etarli darajada qarshilik ko’rsataoladi, ammo bu qarshilik cheksiz davom etaverishi mumkin emas. Temirbeton qurilmalarining qalinligi uncha kata bo’lmaganligi tufayli, ularning o’tga chidamliligi ham chegaralangan bo’ladi, va u ko’pincha 1 soatdan oshmaydi. Agar beton qurilmaning namligi 3,5 % dan yuqori bo’lsa, qisqa muddatli yong’inlarda beton sirtida mikro va makro yoriqlar hatto portlashlar hosil bo’lib, qurilma tezda o’zining ustuvorlik xususiyatini yuqotaboshlaydi va o’tga chidamliligi keskin pasayib boradi.
To’siq vazifasini o’tovchi, temirbeton qurilmalarning yong’inga teskari turgan tomonini 160oS ga qizdirilganda uning o’tga chidamliligi, namligiga, qalinligiga va betonni turiga bog’liq bo’ladi. Qalinligini oshishi va zichligini kamayishi, betonning o’tga chidamliligini oshishiga olib keladi.
Agar temirbeton tomyopg’ich plitalarning armatura ustidagi himoya qobig’i 10 mm bo’lib, armaturasi A-I, A-II sinfdagi po’latdan bo’lsa, o’tga chidamliligi 0,75 soatga, yoki A- III bo’lganda esa 1,0 soatga teng bo’ladi.
Azbestdan tayyorlangan shiferlar 400oS da o’zining xususiyatini yuqota-boshlaydi va 600oS dan oshganda parchalanib otilib ketaboshlaydi.
Temirbeton ustunlarining o’tga chidamliligi ularga qo’yiladigan yuklarning markaziy o’qidan qanchalik uzoq yoki yaqinligiga ham bog’liq bo’ladi. CHunki ustunga qo’yilgan yuk markazidan uzoq joylashgan bo’lsa, uning o’tga chidamlilik darajasi ustunning siqilishga ishlaydigan armaturasining himoya qobug’iga bog’liq bo’ladi, ya’ni issiqlik ta’sirida betonning mo’rtlashishi va bosib turgan yuk ta’sirida siqilishi natijasida armatura sirtidagi beton qobiqda mikro portlashlar sodir bo’ladi va sirti ochilgan armaturalar yuqori harorat ta’sirida tezda yumshab, o’zining mustahkamlik xususiyatini yuqotadi. Granit maydalaridan tayyorlangan betonda quyilgan ustunlarni o’tga chidamlilik darajasi ohaktosh maydalaridan tayyorlangan beton ustunnikiga nisbatan 20% kam ekanligi ilmiy asoslangan. Buni granitning tarkibiga kiruvchi kvarsning 573oS dayoq parchalanishi va ohaktoshni esa 800oS dan keyin emirilishi bilan izohlash mumkin.
Devorlarni o’tga chidamliligi ularning qalinligi va ularga qo’yilgan yukning vazn miqdoriga bog’liq bo’ladi, ya’ni qalinligini kamayishi va yukning ko’payishi o’tga chidamlilik darajasini pasayishiga va aksincha bo’lganda ko’payishiga olib keladi. Bino va inshootlardagi qavatlar soni ko’paygan sari, ularning devorlariga tushadigan yukning miqdori ham ortib boradi. SHuning uchun ulardagi yuk ko’taruvchi ko’ndalang devorlarning o’tga chidamliligini minimal miqdorini ta’minlash maqsadida, devor qalinligini qavatlar soniga mos ravishda qabul qilinadi, ya’ni 5-9 qavatli jamoa va fuqaro binolarida -120 mm, 12 qavatli bo’lganda-140 mm, 16 qavatgacha bo’lsa -160 mm va qavatlar soni undan oshiq bo’lganda-180 mm.