Reja: Kirish. Xufyona iqtisodiyotmazmuniva uning kelib chiqishi sabablari. Xufyona iqtisodiyot turlarining tasnifi va uni baholashga nisbatan yondashuvlar. Xufyona iqtisodiyot faoliyatining oqibatlari

1. Xufyona iqtisodiyot mazmuni va uning kelib chiqishi sabablari.
Oshkora (qonuniy ravishda) qayd etilgan huquqlarga ega bo`lgan almashuvning yuqori darajadagi transaksiya xarajatlari hamma vaqt ham eng samarali mulkdorlarga mulkchilikning zarur huquqlariga egalik qilish imkonini bermaydi. Bu hol almashuv umuman sodir bo`lmayotganligini va iqtisodiy agentlar mulkchilik tarkibi nooptimalligicha qolishiga rozi bo`lganligini anglatmaydi. Aksincha, iqtisodiy agentlarning muqobil qarorni qidirishi mulkchilik huquqlarini tafsirlashga va ular bilan xufyona, ya’ni davlatning ishtirokisiz almashishni tashkil qilishga urinishi ko`rinishida amalga oshiriladi.
Xufyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda yozilgan huquq (qonun) me’yorlaridan foydalanishdan bosh tortish va yozilmagan huquqqa, ya’ni an’analar va urf-odatlarda qayd etilgan me’yorlarga va mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat etishdan iborat. Mulkchilik huquqlarini dastlabki tafsirlash jarayonida davlat uni eng samarali mulkdorlarga bera olmaydigan, huquqlar bilan almashish esa yuqori transaksiya xarajatlari tufayli mumkin bo`lmagan, taqiqlanadigan darajadagi tang vaziyatdan chiqish yo`li huddi shu tariqa topiladi.
Mulkchilik huquqlarining oshkora va xufyona tizimlari amalga oshirilishiga ko`plab misollar mavjud. Buyruqbozlik iqtisodiyotida, qonunda mustahkamlangan «mulkchilikning umumxalq xususiyati»ga qaramasdan, asosiy huquqlar ham partiyaviy, ham ma’muriy (vazirliklar, yuqori tashkilotlar) byurokratiya qo`lida edi. Tegishlicha savdolar va bitimlar shaklini hosil qilgan nizolarni hal etishning muqobil mexanizmlari ham mavjud edi, bunda almashuv predmeti sifatida nafaqat tovarlar va xizmatlar, balki «jamiyatdagi mavqe, hokimiyat va bo`ysunish, qonunlar va ularni buzish huquqi» va hatto ishlab chiqarish davlat rejalari ham ishtirok etgan.
Perulik olim Ernando de Soto tadqiqotlarida Lotin Amerikasi mamlakatlari misolida xufyona iqtisodiyot masalalari jiddiy tahlil etilgan. Ularda davlat sud-huquq tizimi va u himoya qiladigan mulkchilik huquqlari almashuvlarning faqat kichik bir qismi mexanizmini shakllantiradi. Ularda – chakana savdo, jamoat transporti, qurilish va shu kabi iqtisodiyotning bir qator sektorlar faoliyati mulkchilik huquqlarining xufyona tizimiga asoslanadi. Masalan, Peru poytaxti Lima shahrida yangi ko`p qavatli turar joy binosini qurish ruxsat olishdan emas, balki birinchilik tamoyili bo`yicha qurilish uchun uchastkani egallab olishdan boshlanadi. Shu tariqa mulkchilik huquqlarining o`rnatilishi xufyona qayd etilgan mulkchilik huquqi unvoni bilan emas, balki ijtimoiy sanksiyalar va oddiy huquq bilan himoyalanadi.
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish birinchi navbatda qonun doirasidagi harakat bilan ya’ni, yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog`liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoyalash xarajatlari va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo`ysunish narxi» deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o`z ichiga oladi:
-qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro`yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo`lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
-qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog`liq xarajatlar (soliqlarni to`lash; mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ishkunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to`lash).
Turli qonunchilik meʼyorlariga amal qilinmaslik holatlarining tez-tez uchrab turishi xufyona (extralegal) iqtisodiyot miqdorining indikatori boʼlib xizmat qiladi. Biroq, uning miqdoriy oʼlchovi vazifasini hal etishga kirishishdan oldin xufyona iqtisodiyotning turli unsurlarini taʼriflash lozim. Umuman olganda xufyona iqtisodiyot – unda iqtisodiy faoliyat qonun doirasidan tashqarida amalga oshiriladigan, yaʼni bitimlar qonundan, xoʼjalik turmushining huquqiy meʼyorlari va rasmana qoidalaridan foydalanilmagan holda amalga oshiriladigan soha.Yashirin iqtisodiyot, xufiya iqtisodiyot — ishtirokchilar tomonidan oshkora olib borilmaydigan, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar toʻlanmaydigan, rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiy jarayonlar, iqtisodiy faoliyat turlari. Yashirin iqtisodiyot oshkora payqab boʻlmaydigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash, isteʼmol jarayonlari — iqtisodiy munosabatlar boʻlib, uning negizida ayrim kishilar yoki kishilar guruhi manfaatlari yotadi.
Xufyona iqtisodiyotni o'rganish juda qiyin mavzu, chunki bilimli iqtisodchi oladigan deyarli barcha ma'lumotlar maxfiydir. Xufyona iqtisodiyotning iqtisodiy o'sishga ta'siri noaniq. Garchi urg'u odatda ushbu hodisaning salbiy tomonlariga qaratilsada, ko'pgina tadqiqotchilar ma'lum sharoitlarda bu iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko'rsatishini tan olishga majbur bo'ladilar. Shuning uchun xufyona iqtisodiyot va iqtisodiy o'sish o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil qilish dolzarb ilmiy muammodir.
Xufyona iqtisodiyot, uning tuzilishi va iqtisodiy faoliyatga ta'sir etish darajasi to'g'risida ma'lumotlarning yetishmasligining muhim sababi bu atamaning o'zi bir xil izohlanmaganligidir.
Tashqi iqtisodiy va sotsiologik adabiyotlarda ushbu atamaning nafaqat bitta, balki turli xil tushunchalari mavjud: bu hodisa uchun "norasmiy", "yer osti" va "yashirin" iqtisodiyot nomlari ishlatiladi (ingliz tilida so'zlashadigan mualliflar); "Underground", "norasmiy" (frantsuz mualliflari); "Soya" (Germaniya nashrlari). Rossiyada u "norasmiy", "yer osti", "kulrang" va boshqalar deb ataladi.
Ko'pincha xufyona iqtisodiyot tadqiqotchilari o'zlarining tahlillarida predmetga asoslanib, mavzuni aniq belgilashdan yoki o'z misollari uchun ta'rifni "moslashtirishdan" qochishadi. Hatto tizimli yondoshishga urinib ham, ekspertlar rasmiy ta'rif berish qiyinligini va norasmiy iqtisodiyotning miqyosini namoyish qilish uchun ba'zi misollar bilan murojaat qilishlarini ogohlantirmoqda. Ammo tadqiqotchilar o'rtasidagi kelishmovchiliklarning asosiy sababi bu intuitiv yondashuv. Shubhasiz, xufyona iqtisodiyotni aniq va har tomonlama aniqlash kerak.
SNA-93 standartida (1993-yildagi milliy hisoblar tizimi) bir nechta tushunchalar mavjud, ularning asosiylari ishlab chiqarishdir. Yalpi ichki mahsulotni hisob-kitoblarining to'liqligiga erishish uchun ikkita asosiy chegaralar aniqlanadi:
1. Umumiy ishlab chiqarish - bu iqtisodiy ma'noda ishlab chiqarish deb qaraladi va ko’rib chiqilmagan faoliyat o’rtasidagi chegaradir.
2. Ishlab chiqarish - bu milliy ishlab chiqarishda qayd etilishi kerak bo'lgan iqtisodiy ishlab chiqarish chegarasi.
Umumiy ishlab chiqarish chegarasi iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan ishlab chiqarish o'rtasidagi chiziqni tortadi. Iqtisodiy ishlab chiqarish inson tomonidan boshqariladigan har qanday faoliyatni o'z ichiga oladi, ularning natijalari almashtirilishi mumkin.
Ishlab chiqarish chegarasi umumiy ishlab chiqarish chegarasiga nisbatan torroq va qoida tariqasida uy xo'jaliklarining ishlab chiqarish faoliyati hisobga olinmaydi. Uy xo'jaliklari ishlab chiqarish chegarasidan tashqarida har qanday xizmat turlarini ishlab chiqaradilar.
Standartda ishlab chiqarish chegarasi YaIMni hisoblashda hisobga olinishi kerak bo'lgan iqtisodiy faoliyat chegaralarini tavsiflaydi. Ammo asosiy ma'lumotlarning yetishmasligi tufayli barcha faoliyatlarni to'g'ridan-to'g'ri o'lchab va hisobga olish mumkin emas. Bu xufyona iqtisodiyotning mavjudligi bilan belgilanadi.
Ushbu standart yashirin faoliyatni iqtisodiy ma'noda samarali deb belgilaydi:
- daromad solig'i, QQS va boshqalar.
- ijtimoiy to'lovlarni to'lashdan qochish;
- muayyan talablar yoki me'yorlarni bajarishdan qochish (ish haqining minimal talablari, maksimal ish haftasi, ish joyidagi xavfsizlik va boshqalar);
- ma'muriy protseduralardan qochish, masalan, statistika hisobotini taqdim etish va boshqalar.
Noqonuniy faoliyat ikki toifaga bo'linadi:
1) qonun bilan taqiqlangan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish (bu ularni sotish va to'g'ridan-to'g'ri egalik qilish uchun amal qiladi), masalan, dori vositalarini ishlab chiqarish va tarqatish.
2) ishlab chiqarish faoliyati, agar bu uchun zarur huquqlarga ega bo'lmagan ishlab chiqaruvchi tomonidan amalga oshirilsa (litsenziyalanmagan tibbiy xizmat).
Yashirin va noqonuniy ishlab chiqarish o'rtasidagi chegara juda xiralashgan. Ajratishning asosiy qoidasi quyidagilardan iborat: yashirin faoliyat ma'muriy protseduralarni buzish bilan bog'liq, noqonuniy faoliyat esa jinoiy xarakterga ega.
Ish bilan bandlik va daromad olish maqsadida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi iqtisodiy bo'linmalardan tashkil topgan norasmiy sektor korxonalari past tashkiliy va kichik miqyosda ishlaydi. Noqonuniy ishlab chiqarishdan farqli o'laroq, norasmiy sektorning asosiy faoliyati ishlab chiqarish va tarqatish qonuniy bo'lgan tovarlar va xizmatlarni taklif qilishdir.
Shunday qilib, xufyona iqtisodiyotni umumiy iqtisodiy tamoyillarga muvofiq rivojlanib, o'z atrof-muhitiga mos keladigan o'z-o'zini tashkil qiluvchi tizim holati sifatida ta'riflash mumkin.
Xufyona iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy sabablari - bu soliqlarning va yig'imlarning ko'p turlari va ularning miqdori. Bundan tashqari, ahamiyatlilik darajasiga ko'ra quyidagi omillar aniqlandi: korxonalar tomonidan yetarli mablag’ yo'qligi, banklar bilan hisob-kitoblar, to'lovlar, pul mablag'larini berish, xizmat ko'rsatish sifati va yuqori foiz stavkalari.
Xufyona iqtisodiyotning iqtisodiy bo'lmagan asosiy sabablari - bu tadbirkorlarning zarur bilimlari va tajribasining yo'qligi, boshqa tadbirkorlarning raqobati, ishlab chiqarish infratuzilmasining sifati, biznesni tashkil etish va olib borishda byurokratik to'siqlar, korruptsiya va mulk huquqlarining ishonchliligi va boshqalar.
"Xufyona iqtisodiyoti" mexanizmlari.
Xufyona sektori o'z faoliyatida quyidagi mexanizmlardan foydalanadi:
1. Moliya-xo'jalik faoliyati aylanmasidan tushgan mablag'larning bir qismini yashirish. Maqsad soliq to'lovlarining kamayishiga olib keladigan soliq bazasini qisqartirishdir. Yashirish mexanizmi bu ikki martalik buxgalteriya (rasmiy va norasmiy) va bir kunlik firmalardir.
2. Aylanma mablag'larning xufyona fondini yaratish. Yirik sanoat korxonalarining rahbarlari va ishchilari qo'shimcha shaxsiy pul daromadlarini olish uchun uni "tejash" hisobidan ishlab chiqaradilar. U bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi:
Xufyona zaxiralari mahsulotni ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlarni ko'paytirish yoki keyinchalik ishlash uchun yaroqli qismlar va uskunalarni hisobdan chiqarish hisobiga yaratiladi;
3. Mablag'larni yashirin to'ldirish. Xufyona to'lovlarni amalga oshirish uchun kompaniyaga norasmiy mablag'lar kerak.
4. Korruptsiyaga qarshi kurashish maqsadida davlat muassasalari yoki yirik aktsiyadorlik jamiyatlarining moliya-xo'jalik faoliyatiga kiritilgan tenderlar va tanlovlardagi xufyona tadbirlari. G’oya mualliflarining so‘zlariga ko‘ra, bir nechta kompaniyalarni xarid qilishda narxlar bo‘yicha takliflarni halol va xolis tanlash kafolatlanadi. Amalda, ushbu mexanizm har doim ham ishlamaydi: bu yerda bo'shliqlar mavjud bo'lgan mansabdor shaxslar va korxonalar egalari, ularning moddiy manfaatlarini hisobga olishga imkon beradi.
Davlat tashkiloti (aktsiyadorlik jamiyati) faqat bitta kompaniya bajarishi mumkin bo'lgan shartlar bilan tender uchun topshiriq (buyurtma) beradi yoki ular oldindan kelishilgan shartlarga binoan tanlovda qatnashadi; Sevimli kompaniya tenderda "yutadi" va amaldorlarga "kekbek" to'laydi.
Shunday qilib, foyda olishning qonuniy yo'llarini aylanib o'tmoqchi bo'lgan va soliq to'lash va halol yashash o'rniga korxonalar ko'plab bo'shliqlar va yo'llarni topmoqdalar. Bunday firmalar jazoni chetlab o'tish uchun xufyona sektorining bir qator mexanizmlaridan foydalanadilar.