Reja: Kirish Nomoddiy aktivlar hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari

2.Byudjet tashkilotlarida nomoddiy aktivlar kirimini hisobga olish va ularni baholash.
Byudjet tashkilotlarida nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida halansiga kiritiladi:
- ishlab chiqarish tugaganidan so‘ng yaratilgan obyektni qabul qilish-topshirish;
- oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha obyektni sotib olish;
- beg‘araz kelib tushish; - ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash;
- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko‘ra.
Byudjet tashkilotining o‘zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlab chiqishlarga haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi. Nomoddiy aktivlami ishlab chiqish davrida ulami ishlab chiqish uchun olingan kredit bo‘yicha hisoblangan foizlar ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi.
Sotib olingan, shuningdek tashkilotning o‘zida yaratilgan nomoddiy aktivlaming dastlabki qiymatiga ulaming sotib olish narxi (tannarxi) va ularga qilingan barcha xarajatlarining toiiq summasida, jumladan mazkur nomoddiy aktivlami yetkazib berish va o‘matish, ishga tushirish va boshqa shu bilan bogiiq xarajatlami hisobga oigan holda kiritiladi. Jumladan, sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:
- huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga toiangan summalar;
- huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;
- bojxona bojlari va yig'imlari;
- nomoddiy aktivlami sotib olish munosabati bilan toianadigan soliqlar va boshqa majburiy toiovlar summalari (agar ular qoplanmasa);
- nomoddiy aktivlami sotib olish bilan bogiiq axborot va maslahat xizmatlari uchun toiangan summalar;
- nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga toianadigan haqlar;
- nomoddiy aktivlar obyektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug‘urtalash bo‘yicha xarajatlar;
- aktivdan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bogiiq boshqa xarajatlar.
Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq toiash bilan bogiiq xarajatlar, sotib olish bo‘yicha kontraktlami tayyorlash va ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bogiiq xarajatlar hamda aktivlami sotib olish bilan bevosita bogiiq boimagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir boigan hisobot davrida haqiqiy xarajatlar sifatida hisobotlarda aks ettiriladi.
Tashkilotning o‘zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlaming boshlangich qiymati ushbu nomoddiy aktivlami ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi.
Nomoddiy aktivlar chet el valyutasi hisobiga sotib olinishida sotib olinayotgan nomoddiy aktivlaming qiymati operatsiya sodir etilgan sanadagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha chet el valyutasini so‘mga hisoblab o‘tkazish y o ii bilan aniqlanadi.
Korxona tomonidan boshqa shaxslardan tekinga (hadya shartnomasi bo‘yicha) olingan nomoddiy aktivlaming boshlangich qiymati joriy qiymat bo‘yicha aniqlanadi. Ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faol bozor mavjud boimagan taqdirda, ularning boshlangich qiymati nominal qiymat bo‘yicha yoki agarda nomoddiy aktivni foydalanishga yaroqli holatga keltirish bilan bogiiq haqiqiy xarajatlar mavjud boisa, ulaming summasi bo‘yicha aniqlanadi.
Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi buxgalteriya hisobida belgilangan tartibda buxgalteriya birlamchi, yig ‘ma va hisob registrlarida aks ettiriladi. Jumladan:
- nomoddiy aktivlar tashkilot tomonidan yaratilaganda nomoddiy aktivni barpo etish to‘g‘risida shartnoma, obyektni barpo etishga ketgan xarajatlami tasdiqlovchi hujjatlar, obyektni kirim qilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma;
- oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha obyektni sotib olishda huquqlar berilganligi to‘g‘risida shartnoma, amalga oshirilgan toiovlami tasdiqlovchi hujjatlar, qabul qilib olish dalolatnomasi;
- beg‘araz kelib tushishi bo‘yicha huquqlar berilganligi to‘g‘risida shartnoma, qabul qilish dalolatnomasi, baholash dalolatnomasi.
Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash bo‘yicha inventarizatsiya dalolatnomasi.
Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bogiiq xarajatlar har bir inventar obyekt bo‘yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya maiumotnomasi asosida AV-6 shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-memorial order yoki 274-son shakldagi memorial order, memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh jumal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.
Nomoddiy aktivlar kirimi bo‘yicha dastlabki hujjatlarga guvohnomalar, yuk xatlari va boshqa tegishli hujjatlar misol boiadi. Bu hujjatlarga asosan har bir inventar obyekt bo‘yicha alohida asosiy vositalar singari inventar kartochkalar ochiladi. Nomoddiy aktivlar kirimi quyidagicha buxgalteriya o‘tkazmalari asosida rasmiylashtiriladi.
Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi buxgalteriya hisobida belgilangan tartibda buxgalteriya birlamchi, yig‘ma va hisob registrlarida aks ettiriladi. Jumladan:
- nomoddiy aktivlar tashkilot tomonidan yaratilganda nomoddiy aktivni barpo etish to‘g‘risida shartnoma, obyektni barpo etishga ketgan xarajatlami tasdiqlovchi hujjatlar, obyektni kirim qilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma;
- Oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha obyektni sotib olishda huquqlar berilganligi to‘g‘risida shartnoma, amalga oshirilgan toiovlami tasdiqlovchi hujjatlar, qabul qilib olish dalolatnomasi;
- Beg‘araz kelib tushishi bo‘yicha huquqlar berilganligi to‘g‘risidä shartnoma, qabul qilish dalolatnomasi, baxolash dalolatnomasi.
Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash bo‘yicha inventarizatsiya dalolatnomasi.
Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bogiiq xarajatlar har bir inventar ohyekt bo‘yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya iiu’lumotnomasi asosida AV-6 shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-memorial order yoki 274-son luikldagi memorial order, memorial orderga asosan 308-son shakldagi hosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.
Nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqsiz holga kelguniga qadar lusobda aks ettiriladi. Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan nomoddiy iklivlar belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan hisobdan chiqariladi:
- tugatish;
- sotish;
- beg‘araz berish;
- kamomad yoki yo‘qotishning aniqlanishi;
- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar.
Nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarilishi bilan bogiiq muoinalalami buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi:
- tugatish bo‘yicha amal qilish muddati tugaganligi tufayli liisobdan chiqarilganda hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi dalolatnoma;
- sotish bo'yicha shartnoma, haq olinganligini tasdiqlovchi toiov hujjatlari, chiqib ketish to‘g‘risida dalolatnoma;
- beg‘araz berilish bo‘yicha chiqib ketish to‘g‘risida dalolatnoma;
- kamomad yoki yo‘qotishning aniqlanishi bo‘yicha inventarizatsiya dalolatnomasi.
Nomoddiy aktivlami chiqib ketishiga oid buxgalteriya hujjatlariga asosan buxgalteriya yozuvlari berilib 274-son shakldagi memorial order rasmiylashtiriladi. Memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh jumal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.
Nomoddiy aktivlar bo‘yicha sintetik hisob 03 “Boshqa uzoq muddatli nomoliyaviy aktivlar” schyotining 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotida yuritiladi. Bu schyotning debet tomonida nomoddiy aktivlar kirimi qiymati, kredit tomonida nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarilishi qiymati aks ettiriladi. Budjet tashkiloti ishchi schyotlar rejasini tasdiqlayotganda 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotini tashkilotga kirim qilingan nomoddiy aktivlar manbaalari bo‘yicha 155 alohida shakllantirib olishi mumkin. Masalan “Nomoddiy aktivlar (budjet mablag'i hisobidan)”, “Nomoddiy aktivlar (rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘i hisobidan)” va hokazo.
Nomoddiy aktivlar beg`araz yo`llar bilan korxonaga kelib tushganda (dav-lat subsidiyalari sifatida) ularning baholanishi ekspertlarni jalb etish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunda albatta tegishli hujjatlar takdim etilishi kerak.
O`rni kelganda shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, foydaga soliq hisoblanayotganda, soliqqa tortiladigan summaga subsidiya summasi kiritilmaydi. Shuningdek, beg`araz qabul qilingan nomoddiy aktivlar hisobida QQS alohida ko`rsatilmaydi va u qabul qiluvchi uchun ishlab chiqarish xarajatlari sifatida amortizatsiya tarkibida aks etadi. Nomoddiy aktivlar beg`araz berilayotganda uni beruvchi QQS to`lovchisi bo`ladi.
Nomoddiy aktiv sotilayotgan bo`lsa, uning qoldiq qiymati va sotish bahosi farqidan kelib chiqib hisoblanadi. Agar beg`araz berilayotgan nomoddiy aktivga to`liq amortizatsiya hisoblangan bo`lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi. Agar beg`araz berilayotgan nomoddiy aktivga to`liq amortizatsiya hi-soblangan bo`lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi.
Shuningdek, nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga kiritilayotganda ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish va sotish jarayoni sodir bo`lmaydi. Shu tufayli, ushbu holatda QQS hisoblash sodir bo`lmaydi. Korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar kiritilgan paytda bu investitsiya hisoblanadi. Shuning uchun unga QQS to`lanmaydi. Fakatgina nomoddiy aktivni qabul qilgan korxona uni sotganda undan QQS olinishi mumkin.
Agar nomoddiy aktivlar xo`jalik yurituvchi sub`ekt tomonidan yuzaga kel-tirilayotgan va unga ketayotgan xarajatni hisoblash mumkin bo`lsa, unda nomoddiy aktivlar haqiqiy tannarxi bo`yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlarning qiymatini aniqlash mumkin bulmasa, u alohida tarzda aktiv sifatida ko`rsatilmaydi.
Nomoddiy aktivlarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi:

• 
  boshqa korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar bilan kirim-shartnomali narxda baholanadi (bozor narxida);
  
• 
  to`lovli sotib olish sotib olishga ketgan haqiqiy xarajatlar bo`yicha;
  
• 
  ekspert yo`li bilan qaytarib bermaslik sharti bilan olingan nomoddiy aktivlar ekspert yo`li bilan belgilangan qiymatda.
  

Nomoddiy aktivlarni sotib olishni buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish yuqorida aytib o`tilganidek, boshqa aktivlarni, xususan, asosiy vositalarni so-tib olish kabi aks ettiriladi. Shuning uchun ham biz nomoddiy aktivlarni barcha yo`nalishlar bo`yicha sotib olish tartibiga batafsil to`xtalmasdan, faqat naqd pulga sotib olish jarayonini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish tarti-bini ko`rsatish bilangina chegaralandik. Nomoddiy aktivlar naqd pulga (pul o`tkazish yo`li bilan) sotib olinganda quyidagi buxgalteriya o`tkazmalari beriladi:
1. Mol etkazib beruvchi va pudratchilardan nomoddiy aktivlar sotib olingan vaqtida, korxonani mol etkazib beruvchilar oldida majburiyati vujudga keladi, ya`ni