Reja Kirish Nazariy qism

Monosaxaridlar
Monosaxaridlar (“mono” – bitta; lotincha “sacchar” – shakar) oddiy shakar boʻlib, eng koʻp uchrovchi monosaxarid bu glyukozadir.Monosaxarid gidrolizlanmaydi, aralash (qo’shma) funksiyali birikmalardir.Ularning tarkibida aldegid yoki keton guruh va bir necha gidroksilg
Monosaxaridlardagi kislorod atomlarining koʻpchiligiuhlar bo’ladi, shuning uchun ular aldegidopirt yoki ketonspirt deyiladi.Shunday qilib uglevodorodlar poligidroksikarbonil birikmalar hisoblanadi.
Agar monosaxaridda aldegid guruhi boʻlsa, karbonil C zanjirda eng oxirida joylashadi va bu aldoz deyiladi. Agar karbonil C zanjir ichida joylashsa, boshqa uglerodlar uning ikki tomonida joylashib, keton guruhini hosil qiladi va bu monosaxarid turi ketoz deb nomlanadi.
Monosaxaridlar tarkibidagi uglerodlar soniga koʻra ham nomlanadi: ularning eng koʻp uchraydigan turlari trioza (C₃), tetrozalar (C₄), pentoza (C₅), geksoza (C₆) va geptozalarga (C₇) ga bo’linadi.
Monosaxaridlar izomeriyasi:
1)ularing molekulalarida aldegid va keton guruhlarning borligi;
2)asimmetrik uglerod atomining borligi va
3)tautometriyaning yuzaga kelishi bilan tushuntiriladi.
Bir xil sondagi uglerod atomiga ega bo’gan aldoza va ketozalar o’zaro izomerlardir.

	Uglerod atomlari soniga ko’ra monosaxaridlarning sinflanishi
	Tetroza C4H8O4	Pentoza C5H10O5	Geksoza C6H12O6
Aldozalar	O C H *CH – OH *CHOH CH2OH	O C H *CHOH *CHOH *CHOH CH2OH	O C H *CH-OH *CHOH *CHOH CHOH CH2OH
	aldotetroza	aldopentoza	aldogeksoza
Ketozalar	CH2OH C =O *CH – OH CH2OH	CH2OH C = O *CHOH *CHOH CH2OH	CH2OH C = O *CHOH *CHOH *CHOH CH2OH
	ketotetroza	ketopentoza	ketogeksoza

*to’rtta har xil atom yoki atomlar guruhi bilan bog’langan uglerod atomi assimetrik (xiral) uglerod atomideyiladi.
Tajibalarning ko’rtsatishicha, monosaxaridlar bir necha xil tautomer shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. Masalan: glukoza qattiq holatda ikki xil: siklik (halqali) shakl dan biri ko’rinishida bo’ladi. Suvli eritmalarda esa uch xil shakllar orasida muvozanat o’rnatiladi ya’ni eritmada va aldegid shakllari bo’ladi:
Glyukozaning ochiq va yopiq zanjirli shakllariuning taoutomer shakllaridir.
Hamma tabiiy uglevodlar D-izomerlardir.
Saxaridlarning izomerlari juda ko’p. Oddiygina C6H12O6 tarkibli uglevodlar 100 dan ortiq izomerlarga ega.