Reja kirish i-bob. XVII-XVIII asrlar birinchi yarmida O’rta Osiyoda yuz bergan asosiy ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar

Muhammad Yusuf munshiy. XVII asrda o‘tgan yirik tarixchi olim. Hayoti va ilmiy faoliyatiga oid ma‘lumotlar kam. Asarida (q.) keltirilgan ayrim dalil va ma‘lumot-larga qaraganda, asli balxlik bo‘lgan va Subhonqulixon (1651-1680 yillari Balx, 1680-1702 yillari Buxoro xoni) hamda Muhammad Muqimxon (1697-1707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy bo‘lib xizmat qilgan.
Muhammad Yusuf munshiy yuqorida zikr etilgan Muham-mad Muqimxonga bag‘ishlangan «Tarixi Muqimxoniy» nom-li asar yozgan. Mazkur asar 1697—1704 yillar orasida yozilgan bo‘lib, Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etadi. Muhammad Yusuf munshiy agar «jahon hodisalarining kuchli shamoli uning (Muhammad Muqimxonning — B. A.) hayot o‘tini o‘chirmasa, yo‘qsizlik dengizining to‘lqinlari esa o‘ynoqi otini o‘z gir-dobiga tortib ketmasa» ushbu asarining ikkinchi kismini ham yozish niyatida ekanligini aytadi. Lekin, «Tarixi Mu- qimxoniy»ning ikkinchi kitobi yozilmay qolgan. Fikrimiz-cha, bunga qandaydir kutilmagan hodisa, balki muallifning biron falokatga uchrab qolganligi sabab bo‘lgan.
«Tarixi Mukimxoniy» muqaddima va uch bobdan iborat.
Muqaddimada turkiy xalklarning afsonaviy onasi Alanquva; Chingizxonning ota-bobolari; mo‘g‘ul qo‘shinla-ri tomonidan Movarounnahr, Balx va Badaxshonning bo-sib olinishi tarixi qisqacha bayon etilgan. Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Mova-rounnahrning umumiy ahvolidan hikoya qiladi.
«Tarixi Muqimxoniy»ning asl nus‘ha va muhim qismi uning II—III boblaridir. Ikkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoy-siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro va
Balx xonliklarining Hindiston, Eron, Turkiya va Qoshg‘ar bilan bo‘lgan siyosiy munosabatla-ri, uchinchi bobda esa 1702—1704 yillar voqyealari, xususan Buxoro bilan Balx o‘rtasida boshlangan qurolli kurash o‘rin olgan.
Asarda xonlar va katta yer egalari zulmi, mehnatkash xa-lqning og‘ir ahvoli haqida ayrim qimmatli ma‘lumot-lar uchraydi.
«Tarixi Muqimxoniy»ning qo‘lyozma nusxalari ko‘p va Sankt-Peterburg, Toshkent, shuningdek, xorijiy mamla-katlarning kutubxonalarida sakdanmokda. Asardan ayrim par-chalar fransuz va rus tillarida e‘lon qilingan; to‘la ra-vishda eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan (1861 y.); to‘li- g‘icha rus tilida ham chop etilgan (1956 y.).