Режа: Кириш I – боб. Ўзбекистонда ўзини-ўзи бошқариш тизимининг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари

Ўзбекистонда маҳаллий бошқарув органларининг ташкил топиш жараёни

Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари сайловлар бўлиб, қонунга биноан маълум бир маҳалла аҳолиси томонидан референдумларда, сайловларда ёки ихтиёрий фуқаролик ифода этишнинг бошқа шаклларида сайланади. Аҳоли сайланадиган ҳокимият органлари билан биргаликда маҳаллий ва минтақавий аҳамиятга эга бўлган турли масалаларни ҳал қилади.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари тизими шундан иборатки, ушбу органларнинг вакиллари беледиелер (қишлоқлар, қишлоқлар, туман марказлари, шаҳарлар, вилоятлар ва бошқалар) фуқаролари томонидан сайланган, бу маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг асосий субъектлари бўлган фуқаролардир. ва жисмларнинг ўзи иккинчи даражали. Яъни, агар одамлар қишлоқ маъмурияти раҳбарини сайлаган бўлса ва у фуқароларнинг фикрига кўра, ўзига юклатилган вазифаларни бажармаган бўлса, қонунни бузса, ҳар қандай ноқонуний хатти-ҳаракатларни содир этган бўлса, сайловчилар буни талаб қилишга ҳақлидирлар. мансабдор шахс лавозимидан четлаштирилиб, ўрнига муносиб номзод билан алмаштирилди.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг тузилиши қуйидаги элементлардан иборат:
• ташкил этилган мунитсипалитет раҳбари;
• маҳаллий маъмурий ижро этувчи ва маъмурий орган;
• мунитсипалитетнинг назорат органи;
• маъмурий низомда назарда тутилган ва иш жойидаги масалаларни ҳал қилишда ўз ваколатига эга бўлган ишчи аппаратнинг бошқа бўлимлари.
Ушбу тузилишда вакиллик органи, мунитсипалитетлар раҳбарлари, шунингдек маҳаллий маъмурият мажбурийдир. Тузилиш тартиби, маҳаллий ҳокимият органларининг ваколатлари ва муддатлари, ҳисобдорлиги, бошқарилиши, бошқа ташкилий масалалар ва ушбу органлар фаолияти билан боғлиқ масалалар тўғрисидаги маълумотлар мунитсипалитетларнинг уставларида қайд этилиши ва улар томонидан тартибга солиниши керак. Вакиллик органлари, мунитсипалитет раҳбарлари, шунингдек ижро этувчи ва маъмурий функтсияларга масъул бўлган маҳаллий маъмурий аппарат раҳбарлари номлари Россия Федератсияси субъектининг қонуни билан маҳаллий анъаналарга, тарихий ва бошқа омиллар.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг тузилиши, агар шаҳар низомининг ўзига бирон бир ўзгартириш киритилса, ўзгариши мумкин. Ўзгартириш тўғрисидаги қарор ушбу қарорни қабул қилган шаҳар ҳокимияти вакилининг ваколат муддати тугагандан сўнг кучга киради.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари мунитсипалитетларнинг бюджетида бўлиб, маҳаллий даромадлардан олинган маблағлар ҳисобидан молиялаштирилади. Буларнинг барчаси низомда ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда, маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятини тартибга солувчи қоидаларда қайд этилган.
Амалдаги қонунчиликка мувофиқ, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари таркибига аҳолининг ўзи сайлайдиган вакиллар ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан сайланадиган шахслар киради. Ўз-ўзини бошқариш органлари ва давлат ҳокимиятини амалга оширувчи органлар ўртасида баъзи ўхшашликлар мавжуд. Улар ҳам, бошқалар ҳам ҳокимият вакилларидир, қонунга кўра, бир қатор ваколатларга эга бўлиб, мажбурий бўлган ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш ҳуқуқига эга, бу баъзи мажбурлаш чоралари билан амалга оширилади. Ушбу ўхшашлик ушбу органларнинг одамлар кучини ифодалаши билан изоҳланади.
Уларнинг орасидаги фарқ шундаки, биринчи ҳолда ҳокимият фақат мунитсипалитетлар даражасида, иккинчисида эса давлат даражасида ўзининг барча ўзига хос кўлами, ўзига хос усуллари билан амалга оширилади.
Маҳаллий бошқарув органлари таркибига нафақат бундай органлар, балки мансабдор шахслар ҳам киради. Булар маҳаллий даражада ёки маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятининг ташкилий масалаларини ҳал қилишда ижро этувчи ва маъмурий ваколатларга эга бўлган меҳнат шартномаси (шартномаси) бўйича сайланган ёки ишлайдиган шахслардир. Амалдорлар давлат хизматчиси ҳисобланмайди.
Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари таркиби вакиллик ва ижро этувчи органлардан иборат. Вакиллик органлари сайланади, улар маҳаллий аҳолининг манфаатлари ва эҳтиёжларини аниқлаш билан шуғулланади ва мунитсипалитетларни янада ривожлантириш йўлларини ишлаб чиқади. Уларнинг режалари ва қарорлари ҳам сайланадиган, ҳам доимий бўладиган ижро этувчи органлар томонидан амалга оширилади.
Ўзбекистон мустақиликка эришгандан кейин кўпгина сохаларда ўзгаришлар бўлди. Жумладан фуқаролар ва уларнинг демакратик эркинликларини таъминлашда ва уларнинг давлат бошқаруви сохасида фаол фаолият олиб бориш имкониятини таъминлашда ҳам кўплаб ишлар амалга оширилди. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан ўзини-ўзи бошқариш сохаси борасида ишлар амалага оширилади. Бу борада ўзини-ўзи бошқариш оргини сифатида юртимизда махалла тизими жорий этилади ва бу борадаги яни маҳалла тизимини жорий қилишга қаратилган дастлабки ишлар 1992-1993 йилларда бошланади. 1992 йилда Республика “Маҳалла” хайрия жамғармасининг ташкил этилиши¹⁰ бу сохадаги дастлабки қадам бўлиб хизмат қилди. 1992 йил 12 сентябрьда Ўзбекистон Республикаси президентининг махсус фармони имзоланди ва шуишлар амалга оширилди
Бу борада маҳалла тизимининг илк фаолияти 1992-1993 йилларда бошланди. ва 1993 йил 2 сентябрда "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуннинг қабул қилинишини қайд этиш лозим⁵¹.Унда фуқаролар йиғини раиси (оқсоқол) ва унинг маслаҳатчилари 2,5 йил муддатга сайланиши белгиланди⁵². 2019 йилда қабул қилинган янги қонунга мувофиқ, уларнинг ваколат муддати 3 йилга узайтирилган эди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ва махсус қарорига асосан 2020 йил февралдан бошлаб маҳалла раисларининг ваколат муддати 5 йил қилиб белгиланди.
Агар норматив-ҳуқуқий манбалар тарихига назар ташланса, Вазирлар Маҳкамасининг «Республика «Маҳалла» хайрия жамғармасининг фаолиятини ташкил этиш тўғрисида” ги 1992 йил 17 октябрь қарори, ушбу қарор асосидаги Ўзбекистон «Маҳалла» хайрия жамғармаси ташкил этиш тўғрисидаги Қонуни муҳим аҳамият касб этди. 1997 йил 25 апрелда «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида” ги Қонунга тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритишни тақозо этди. Кейинчалик бу Қонун 1999 йил 14 апрелда ва 2013 йил апрелда Олий Мажлис томонидан янги таҳрирда қабул қилинди ⁵³ . Қабул қилинган ҳуқуқий ҳужжатлар асосида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолияти асосий йўналишлари бўйича 8 та комиссиянинг Намунавий низомлари тасдиқланди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 3 февралдаги янги таҳрирда қабул қилган «Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Фармони маҳаллалар фаолиятини янги босқичга олиб чиқди⁵⁴. Республика кенгаши ва ҳудудий кенгашлар ҳузурида кексалар ва фахрийлар ишлари бўйича раис ўринбосарлари лавозими ва маҳаллаларда
«Қайноналар кенгаши» жорий этилди. Фуқаролар йиғинларида асосий штат бирлиги “Маҳалла раиси”, “Диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари буйича раис маслаҳатчиси”, “Масъул котиб” ва “Маҳалла посбони” жамоат тузилмаси фаолият юритиб келди
2020 йил февраль ойида маҳалла Ўзбекистонда тараққиётнинг янги босқичига кирди. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштириш, маҳалла институтини янада қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-қизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони имзоланди.
1992-йил Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги вазирлар маҳкамасининг қарорида қуйдагилар ўз аксини топган.
Жумладан унда шундай деб қўйилган «Республика «Маҳалла» хайрия жамғармасини ташкил этиш тўғрисида» 1992 йил 12 сентябрдаги 472-сон Фармонни бажариш юзасидан Вазирлар Маҳкамаси қарор қилади:
1. Белгилаб қўйилсинки:
Республика «Маҳалла» хайрия жамғармасининг юқори органи таъсис конференцияси ҳисобланади. Таъсис конференцияси жамғарма Бошқарувини ва тафтиш комиссиясини сайлайди, аппарат тузилмасини, ходимлари сони ва улар меҳнатига ҳақ тўлаш шартларини белгилайди. Бошқарув аппаратини сақлаш «Маҳалла» жамғармаси маблағлари ҳисобига амалга оширилади. Бошқарув аппарати ходимларининг сони кўпи билан 20 кишидан иборат қилиб белгилансин;
Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида Жамғарма ўз бўлимларига эга бўлади. Улар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини таъминлайдилар. Вилоятлар ва Тошкент шаҳар бўлимлари ходимлари (раҳбар, унинг ўринбосари ва масъул котиб) меҳнатига ҳақ тўлаш Республика жамғармаси маблағлари ҳисобига амалга оширилади.
1-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 25 июндаги 315-сон қарори таҳририда)
«Маҳалла» жамғармаси устави таъсис конференцияси томонидан тасдиқланади.
2. Қуйидагилар «Маҳалла» жамғармаси фаолиятининг асосий йўналишлари ҳисоблансин:
тарихан таркиб топган миллий ва маънавий қадриятларни кенг тарғиб қилиш, халқимизнинг энг яхши удум ва анъаналарини оммалаштириш, республика аҳолиси ўртасида маданий ва маърифий ишларни кенг йўлга қўйиш;
инсонпарварлик ва меҳр-шафқат, кишилар ўртасида ўзаро бир-бирини тушуниш ва яхши қўшничилик ғояларини тушунтириш бўйича фаол ташвиқот ва тарғибот ишларини олиб бориш;
ҳар бир аниқ ҳудудда яшовчи камхарж оилалар, ногиронлар, кексалар ва болалар ҳуқуқларини ҳар томонлама ижтимоий ҳимоя қилиш;
ҳар хил анъанавий маросимлар ўтказиш;
жуда муҳтож оилалар ва алоҳида шахсларга текин моддий ёрдам кўрсатиш;
маҳаллалар ҳудудини ободонлаштириш;
Маҳаллаларни ривожлантириш йўналишлари
Ўзбекистон республикасида фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тизимини янада такомиллаштиришдан мақсад – маҳалаларнинг жамият бошқарувидаги ўрни ва фаолияти самарадорлигини ошириш, фуқаролар йиғинлари ишини ташкил этишнинг замонавий механизмларини жорий қилиш, маҳалла институтини аҳолига энг яқин ва халқчил тузилмага айлантириш, фуқаролар йиғинларининг манфаатларини ифода этадиган уюшмага бирлашиш ҳуқуқларини рўёбга чиқариш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлигини янада ривожлантиришдир.
Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тизимини янада такомиллаштиришнинг асосий йўналишларини белгилашда қуйидагиларни инобатга олиниши мухим:
Биринчидан, маҳаллаларда ва оилаларда ижтимоий муҳитни ўрганиш ва аниқланган муаммоларни ҳал этиш борасида жамоатчилик назоратини амалга ошириш механизмларини ривожлантириш;
Иккинчидан, ҳудудлар инфрастуктурасини ривожлантиришда аввало ҳар бир маҳаллада истиқомат қилаётган фуқаролар бандлигини таъминлаш, яъни деҳқон, фермер хўжаликларининг ва томорқа ер эгаларининг фаолиятини, тадбиркорлик, шу жумладан оилавий тадбиркорлик ва ҳунармандчилик фаолиятини ривожлантириш;
Учинчидан, фуқаролар ўзини-ўзи бошқариш органлари билан хорижий мамлакатлар муниципал бошқарув органлари ўртасида ўзаро ҳамкорликни шакллантириш;
Тўртинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг ҳамда улар фаолиятини мувофиқлаштиришнинг самарали механизмларини жорий этиш.

Хориж тажрибасини ўрганиш шуни кўрсатдики, аксарият мамлакатларда фуқаролар ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолияти махсус қонунлар билан тартибга солиниб, ҳар бир муниципал бошқарувнинг ўз бюджети шакллантирилган. Хусусан:

Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг иккита асосий модели мавжуд бўлиб, улар – Англо-саксон модели ва Европа модели.

Буюк Британия, АҚШ, Канада, Австралия, Янги Зеландия каби давлатларда кенг тарқалган маҳаллий ўзини-ўзи бошқаришнинг Англо-Саксон модели фуқаролар ўзини-ўзи бошқаришнинг мустақиллиги биринчи навбатда аҳоли томонидан бошқарилиши, маҳаллий давлат органлари ва давлат маъмурияти вакилларининг иштирок этмаслиги билан ажралиб туради. Маҳаллий бошқарувнинг асосий принципи - "ижобий тартибга солиш принципи" бўлиб, қонун доирасида ва берилган ваколатлар доирасида мустақил ҳаракат қилишни билдиради.

Муниципал бошқарув органи қуйидаги йўналишларда фаолият юритади:

1) Муниципалитетга қарашли ҳудудни ривожлантириш;
2) Солиқлар ва тўловлар орқали ўз бюджетини шакллантириш;
3) Социал хизмат кўрсатиш шаклларининг аҳолига қулай турларини жорий қилиш;
4) Жамоат бирлашмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари билан ҳамкорликда фаолият юритиш;
5) Аҳолининг турли қатламларини қўллаб-қуватлаш мақсадида хайрия тадбирларини уюштириш;
6) Ҳудудидаги юридик шахслар, компаниялар ҳамда ишлаб чиқарувчиларнинг хомийлигини таъминлаш мақсадида электрон ҳамкорликни амалга ошириш.

Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг Европа модели Франция, Италия, Испания, Белгия ва Лотин Америкаси, Яқин Шарқ ва француз тилида сўзлашадиган Африка мамлакатларида кенг тарқалган. Унинг хусусиятлари: маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг мустақиллиги чекланган, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари юқори турувчи маъмурий органга бўйсунган холда фаолият юритади. "Назорат қилиш принципи" устунлик қилади - маҳаллий ҳокимият органлари қонунларда аниқ тақиқланмаган барча ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқига эгадирлар, қуйи маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини назорат қилиб боради.

Швецияда 290 та маҳаллий ўзини-ўзи бошқарув органи бўлиб коммуна деб номланади. Коммуналар уюшмаси Svenska kommunfurbundet дейилади. “Маҳаллий ўзини-ўзи бошқарув тўғрисида” ги қонунга мувофиқ коммуналар худуд инфратузилмасини шакллантиришда аутсорсинг хизматларидан фойдаланишади. Коммуналарда 18 ёшдан 80 ёшгача бўлган фуқаролар ишлаши мумкин бўлиб, худуд инфратузилмаси коммуна бюджети асосида ривожлантирилади.

Латвия Республикасида “Ўзини-ўзи бошқарув тўғрисида” ги Қонун 1994 йилда қабул қилинган бўлиб, 100-моддасида ўзини-ўзи бошқарув органларининг давлат органлари билан ўзаро ҳамкорлиги келишув асосида амалга оширилиши белгиланган.

Ўзаро ҳамкорлик келишувида қуйидагилар кўрсатилади:
1) ҳамкорлик мақсадлари;
2) ҳамкорлик шакли;
3) умумий мақсадга эришишда ҳар бир ўзини ўзи бошқариш органининг молиявий ва мулкий иштироки;
4) ҳамкорлик кенгашини тузиш ва ваколатларини белгилаш;
5) ҳамкорлик шартномасини бекор қилиш тартиби.

Германия Федератив Республикасида ўзини-ўзи бошқарув муниципал жамоат бошқарувига асосланиб, 1982 йилда қабул қилинган “Жамоат бошқаруви тўғрисида”ги қонунга асосланади. Худудлардаги ўзини-ўзи бошқарув органлари ўзаро шартномалар асосида соҳалараро хамкорлик олиб боришади. Фуқаролар ўзини-ўзи бошқарув органлари ўз бюджетига эга бўлиб ҳудудларига қарашли ерга бўлган мулкий ҳуқуқларни амалга оширади.

Франция республикасида ўзини-ўзи бошқарув органлари кантонлар 1838 йилдан бери мавжуд. Кантон аҳолиси томонидан 6 йил муддатга сайланадиган умумий кенгашдир. Кантонлар бир неча жамоаларнинг бирлашмалари бўлиб, улар маҳаллий ҳокимиятнинг идоравий органларини сайлайдиган сайлов округлари ҳисобланади. Ҳар бир кантондан битта бош маслаҳатчи сайланади. Кантонларда қуйидаги йўналишлар ривожлантирилмоқда:

- социал соҳаларга инновацияларни халқаро грандлар орқали жалб қилиш;
- уй-жой қурилиши, касб-ҳунар таълими, архив иши ва санитария каби соҳаларни модернизациялаштириш;
- ҳудуд экотизими табиийлигини сақлаб қолиш.

Юқоридаги таҳлилларга ҳамда хорижий мамлакатлар тажрибасига асосланиб, Ўзбекистон республикасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизимини янада такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари сифатида қуйидагиларни таклиф этамиз:

- Президентнинг Халқ қабулхоналари ва ҳудудларни комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича секторлар билан ўзаро фаолият юритиш;
- Мамлакатда туризм ривожини жадаллаштириш, туристлар оқимини кўпайишига эришиш мақсадида 20 дан кам бўлмаган оилавий меҳмон уйларига эга бўлган ва сайёҳлар учун камида 5 турдаги хизмат кўрсатувчи "Туристик маҳалла", "Туристик қишлоқ" ёки "Туристик овул" мақомидаги махаллаларнинг миллий-замонавий қиёфасини шакллантириш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш. Туристик махаллаларда фуқаролар йиғини раисининг ўринбосари — туризм масалалари бўйича маслаҳатчи лавозимини киритиш;
- давлат органлари билан хамкорликнинг электрон ахборот алмашиш тизимига ўтиш;
- ҳудудларни комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш, фуқаролар бандлигини таъминлаш, тадбиркорлик фаолиятини, ҳунармандчиликни ривожлантиришга оид ижтимоий-иқтисодий дастурлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда бевосита иштирок этиш ва уларнинг ижросини таъминлашда ҳамкорлик ўрнатиш.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизимини янада такомиллаштиришда махалла фуқаролар йиғинлари раислари ҳуқуқий мақомини мустаҳкамлаш муҳим аҳамият касб этади. Яъни, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига қонунга хилоф равишда аралашганлик, фуқаролар йиғини қарорини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик ҳамда фуқаролар йиғини раиси фаолиятининг кафолатларини бузганлик учун қонунчилигимизга маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги нормани киритиш зарур.

Маҳалла тизими ва унинг фаолиятини тўғри ташкил қилиш мақсадида “Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштириш, маҳалла институтини янада қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-қизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Президент Фармонига мувофиқ, ҳар бир маҳаллада “Обод ва хавфсиз маҳалла” тамойилига асосланган янги тизим жорий этилади. Ушбу ҳужжат билан Ўзбекистон Республикаси Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ҳамда унинг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар ва туман (шаҳар) бўлинмалари ташкил этилди.

Жамиятда “Обод ва хавфсиз маҳалла” тамойилининг тўлақонли ва самарали жорий этилишида ҳар томонлама кўмаклашиш, оилалар ва маҳаллалардаги ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштиришда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари билан яқин ҳамкорлигини ўрнатиш вазирликнинг асосий вазифа ва фаолият йўналишларидан бири ҳисобланади.

Фармонга кўра, Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги “Оила” илмий-амалий тадқиқот маркази ҳамда “Маҳалла” ўқув-услубий ва илмий-тадқиқот маркази негизида “Маҳалла ва оила” илмий-тадқиқот институти ташкил этилади ва вазирлик тузилмасига ўтказилади.

Маълумот учун, Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси ва Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича республика кенгаши раҳбар органларининг ушбу ташкилотларни тугатиш ҳақидаги қарорлари қабул қилинди.

Шунингдек, Ўзбекистон фахрийларининг ижтимоий фаолиятини қўллаб-қувватлаш жамоат бирлашмаси шаклидаги “Нуроний” жамғармасининг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туман (шаҳар) бўлимларини тугатиш ҳақидаги қарорлари қабул қилинди.

2020 йил 1 апрелдан бошлаб, фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш (ФҲДЁ) органлари Адлия вазирлиги ҳузуридаги Давлат хизматлари агентлиги тасарруфига ўтказилади.

Бунда, агентликка ФҲДЁ органларининг ишини тизимли назорат қилиш, малакали кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш, ҳуқуқни қўллаш амалиётини мувофиқлаштириш, “ФҲДЁнинг ягона электрон архиви” ахборот тизимини юритиш ва ФҲДЁ органларининг ҳудудий архивларига раҳбарлик бўйича функциялар юкланади.

Фармон билан мамлакатда “Обод ва хавфсиз маҳалла” тамойилига асосланган тизимни самарали жорий этиш бўйича “Йўл харитаси” тасдиқланди.

Шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини қўллаб-қувватлаш, маҳалла тизимини ривожлантириш ва жамиятда “Обод ва хавфсиз маҳалла” тамойилини жорий этишнинг 2020-2024 йилларга мўлжалланган концепцияси ишлаб чиқилади.

Фуқаролар йиғини раисига бир қатор қўшимча ҳуқуқлар берилди. Жумладан, фуқаролар йиғини раиси тегишли ҳудуддаги профилактика инспектори фаолиятига баҳо бериш ҳамда уни рағбатлантириш ёки унга нисбатан эгаллаб турган лавозимидан озод этишгача бўлган жазо чораларини қўллаш бўйича Қорақалпоғистон Ички ишлар вазирлиги, ҳудудий ички ишлар бош бошқармалари ҳамда бошқармаларига кўриб чиқилиши мажбурий бўлган тақдимнома киритиш ҳуқуқига эга бўлди. Фармон билан, ички ишлар вазирининг жамоат тартибини сақлаш бўйича ўринбосарига – профилактика инспекторларини хизмат вазифаси билан боғлиқ бўлмаган ишга жалб этганлик учун ҳудудий ички ишлар органларининг раҳбарлари ва масъул ходимларига нисбатан бевосита интизомий жазо чораларини қўллаш ваколати берилди.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига юклатилган 46 турдаги ҳамда профилактика инспекторларига юклатилган 13 турдаги вазифа ва функциялар қисқартирилди.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига асосий фаолият йўналишларидан ташқари функцияларни фақатгина давлат органлари ва ташкилотлар билан ҳақ тўлашни назарда тутувчи шартнома асосида амалга ошириш ҳуқуқи берилди.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тузилмасида фуқаролар йиғини раисининг ўринбосарлари саналган ижтимоий ва маънавий-маърифий масалалар бўйича маслаҳатчи, тадбиркорлик, томорқа ер эгалари фаолиятига кўмаклашиш ва ободонлаштириш ишлари бўйича маслаҳатчи, ёшлар масалалари бўйича маслаҳатчи, кексалар ва фахрийлар ишлари бўйича маслаҳатчи лавозимлари тугатилди.

Қуйидаги янги лавозимлар киритилди:

· фуқаролар йиғини раисининг ҳуқуқ-тартибот масалалари бўйича ўринбосари;

· фуқаролар йиғини раисининг оила, хотин-қизлар ва ижтимоий-маънавий масалалар бўйича ўринбосари;

· фуқаролар йиғини раисининг ободонлаштириш, томорқа ва тадбиркорлик масалалари бўйича ўринбосари;

· оила ва хотин-қизлар масалалари бўйича мутахассис;

· фуқаролар йиғини раисининг ёшлар масалалари бўйича маслаҳатчиси;

· фуқаролар йиғини раисининг кексалар ва фахрийлар ишлари бўйича маслаҳатчиси.

Шунингдек, қуйидаги жамоатчилик тузилмалари тугатилди:

· яраштириш комиссияси;

· маърифат ва маънавият масалалари бўйича комиссия;

· ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича комиссия;

· вояга етмаганлар, ёшлар ва спорт масалалари бўйича комиссия;

· тадбиркорлик фаолияти ва оилавий бизнесни ривожлантириш масалалари бўйича комиссия;

· жамоатчилик назорати ва истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича комиссия;

· “Маҳалла посбони” жамоатчилик тузилмаси.

Бундан ташқари қуйидаги комиссиялар ташкил қилинди:

· оилавий қадриятларни мустаҳкамлаш комиссияси;

· ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва жамоатчилик назорати бўйича комиссия.

Фармон билан қуйидаги лавозимлар жорий этилди:

· Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши тузилмасида Вазирлар Кенгаши Раиси ўринбосари – маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазири лавозими;

· вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари тузилмаларида ҳоким ўринбосарлари – маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш бошқармалари бошлиқлари лавозими;

· туман (шаҳар) ҳокимликлари тузилмаларида ҳоким ўринбосари – маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш бўлими бошлиғи лавозими.

Бош вазир ўринбосари, Вазирлар Кенгаши Раиси ўринбосари, тегишли ҳоким ўринбосарлари саналган хотин-қизлар қўмиталари раиси лавозимлари тугатилди.

Фармонга кўра, Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги оила, хотин-қизлар ва кексаларни қўллаб-қувватлаш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги ягона давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари билан ҳамкорлик ўрнатиш бўйича ваколатли давлат бошқаруви органи ҳисобланади.

Вазирлик хотин-қизлар масалалари бўйича бошланғич ташкилотларга ҳар томонлама кўмаклашиш ҳамда уларнинг фаолияти самарадорлигини оширишга масъул ҳисобланади.

Вазирликнинг ҳудудий бўлинмалари бошлиқларининг биринчи ўринбосарлари – Хотин-қизлар жамоатчилик кенгашлари раислари, ҳудудий бўлинмалар бошлиқларининг тегишли ўринбосарлари – Нуронийлар жамоатчилик кенгашлари раислари этиб белгиланади.

Шунингдек, эндиликда фуқаролар йиғини раиси беш йил муддатга сайланади.

Маҳалла институтининг жамиятимиз ижтимоий-маънавий ҳаётида тутган ўрнини ҳисобга олиб, соҳа ходимларини қўллаб-қувватлаш мақсадида 22 март – “Маҳалла тизими ходимлари куни” деб эълон қилинди.¹¹

Бугунги кунда аҳли сонини ошиб бориши натижасида тинимсиз равишда маҳаллар сони ҳам ошиб бормоқда. Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ахборот хизмати раҳбари Саодат Боймирзаева маҳаллалар сони ҳақида маълумот берди.¹²

2021 йил 1 январь ҳолатига кўра, юртимизда 9 168 та фуқаролар йиғини мавжуд бўлиб, уларнинг:

8 877 таси — маҳалла фуқаролар йиғини;

161 таси — овул фуқаролар йиғини;

89 таси — қишлоқ фуқаролар йиғини;

41 таси — шаҳар фуқаролар йиғинидан иборат.

Мазкур фуқаролар йиғинларининг 10 таси — жамоатчилик асосидаги,

11 таси — ҳарбий шаҳарчаларда жойлашган фуқаролар йиғинлари ҳисобланади.

Энг кўп — 1000 дан ошиқ маҳаллага эга ҳудуд сифатида Самарқанд вилояти етакчилик қилади. Бу вилоятда ҳозирги вақтда 1 100 та маҳалла фуқаролар йиғини мавжуд. Ундан сўнг Тошкент вилояти 1 48 та, Фарғона вилояти 1 41 та маҳалла билан кейинги ўринларни банд қилган.

Фуқаролар йиғинларининг географик жойлашувига тўхталадиган бўлсак, республикамиздаги 1 830 та маҳалла фуқаролар йиғини — шаҳарларда, 1 205 таси — туман марказларида жойлашган.

Туман марказигача 30 км бўлган масофада жойлашган маҳаллалар сони — 4 839 тани, туман марказидан 30 км ва ундан олис масофада, тоғли ва чўл ҳудудларда жойлашган фуқаролар йиғинлари сони — 720 тани ташкил этади.

Чегара ёки анклав ҳудудларда жойлашган фуқаролар йиғини сони эса 574 тани ташкил этганини кўришимиз мумкин.

1^Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т. Ўзбекистон, 2017.-Б.60.

2^Маҳалла-ўзини ўзи бошқариш органи. -Т.:Фан, - 1994. –Б.5.

3^Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги (янги таҳрири) қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 йил № 5, 110-модда; 2005 йил, №1, 18-модда; 2007 йил, №9, 420-модда.

4^Каримов И.А. Мaмлaкaтимиздa дeмoкрaтик ислoҳoтлaрни янaдa чуқурлaштириш вa фуқaрoлик жaмиятини ривoжлaнтириш кoнцeпцияси. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги мaърузa. 2010 й. 12 ноябрь.-Т.:Ўзбекистон,2010.-Б.45.

5^Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг