|
Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti
Jahon valyuta tizimi, yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, xalqaro valyuta munosabatlarini davlatlar o’rtasida tashkil qilish shaklidir. Jahon valyuta tizimi
o’zining rivojlanishida to’rt bosqichni bosib o’tdi va ular quyidagi xalqaro valyuta tizimlarini o’zida mujassamlashtiradi:
Parij valyuta tizimi;
Genuyez valyuta tizimi;
Bretgon-vuds valyuta tizimi;
Yamayka valyuta tizimi.
Birinchi jahon valyuta tizimi 1867 yilda Parij da bo’lib o’tgan davlatlararo kelishuv natijasida tashkil topdi. Ushbu tizimda olgan-monega standarti, ya’ni davlatlar o’rtasidagi aloqalarda to’lov vositasi sifatida faqat oltindan fovdalanish joriy etildi. Birinchi jahon urushi davrida yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz natijasida birinchi jahon valyuta tizimi barham topdi va uning o’rniga ikkinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. Mazkur tizim 1922-yilda Italiyaning Genuya shaxrida bo’lib o’tgan davlatlararo kelishuvning natijasi bo’ldi. Uchinchi jahon valyuta tizimida oltin-deviz standart joriy qilindi. Buning ma’nosi shuki, davlatlararo munosabatlarda oltin bilan birga 30 ta mamlakatning milliy valyutalari xalqaro to’lov vositasi sifatida e’tirof etildi. Ammo haqiqatda Angliyaning funt sterlingi va oltin xalqaro to’lov vositasiga aylandi.
Buning sababi shundaki, birinchidan, Birinchi jahon urushi oqibatida funt sterling Yevropadagi boshqa valyutalarga nisbatan oz miqdorda qadrsizlandi, ikkinchidan, XX asrning 20-yillariga kelib jahon savdosining 60 foizdan ortiq qismi Angliya banklari tomonidan funtsterlingda moliyalashtirilar edi, uchinchidan, Angliya ochiq iqtsodiyotga ega bo’lib, shu sababli, Angliya bilan savdo-sotiq qilish oson edi, o’z navbatida, Angliyadan tovar sotib olish uchun boshqa davlatlarga funtsterling kerak edi, uni topish uchun esa, Angliyaga tovar sotish zarur edi. 1944 yilning 22 iyunida AQSHning Brepon-Vuds shaxrida uchinchi jahon valyuta tizimiga asos solindi. Mazkur tizimda erishilgan muhim natijalar quyidagilardan iborat:
- AQSH dollari va Angliya funt sterlingiga rasman narxnning zaxira valyutalari degan maqom berildi;
- milliy valyuta kursining oltin paritetdan tebranish chegarasi manfiy 1% dan musbat 1% gacha bo’lgan oraliq sifatida belgilab qo’yildi;
- AKT II dollaridagi zaxiralarni oltinga almashtirish qatiy belgilangan bahoda amalga oshirildi, ya’ni 1 unsiya oltin 35 dollarga almashtiriladigan bo’ldi;
- XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida tashkil etildi.
XX asrning 70-yillarida AQSH dollari kursining keskin tebrana boshlaganligi dollardan zaxira valyuta sifatida foydalanayotgan davlatlarning noroziligiga sabab bo’ldi. Natijada, AKTi dollaridan ko`chish tendensiyasi paydo bo’ldi. Bundan tashqari, dollarning oltinga almashtirilishi natijasida AQSH oltin zaxiralari miqdorining keskin kamayishi yuz berdi. Yuqorida qayd etilgan sabablar AQSH dollarining gegemonligiga asoslangan uchinchi jahon valyuta tizimining yemirilishiga va to’rtinchi jahon valyuta tizimining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, AQSHning Vetnamda olib borgan uzoq yillik urushi natijasida Davlat byudjetining defitsiti miqdori keskin o’sdi. Bu esa, dollar kursining keskin tebranishi uchun jiddiy asos bo’ldi. To’rtinchi jahon valyuta tizimi Yamayka davlatining Kingston shahrida, 1976 yilning yanvar oyida bo’lib o’tgan davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi va 1978 yilning aprelida ratifikasiya qilindi.
To’rtinchi jahon valyuta tizimining muhim natijalari quyidagilardan iborat:
- oltinni demonetizasiya qilish rasman tugallandi;
- qat’iy belgilangan kurelar rejimi bekor qilindi;
- oltin-deviz standarti SDR standarti bilan almashtirildi;
- XVFning valyuta munosabatlarini erkinlashtirishga ko‘maklashishiga
kuchaytirish belgilandi.
Jahon valyuta tizimining elementlari:
zaxira valyutalar, xalqaro hisob birliklari - zaxira valyutalar sifatida AQSH dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Yaponiya iyenasi tan olinadi. Xalqaro hisob birligi sifatida SDRni ko’rsatish mumkin. SDR valyuta savatida 2006-2010 yillarda AQSH dollarining ulushi 44,0% ni, yevroning ulushi 34,0% ni, funt sterlingiing ulushi 11,0% ni, iyenaning ulushi esa 11,0% ni tashkil etgani xolda, ushbu tarkib 2011-2015 yillarda 41, 9, 37, 4, 11,3 va 9,4 nisabatda bo’lishi kutilmagandi;
valyutalarni o`zaro konvertasiyalash shartlari – faqat ichki konvertasiyaga ega
bo’lgan valyutalar, ichki va tashqi konvertasiyaga ega bo`lgan valyutalar;
valyuta paritetlarining umumlashtirilgan rejimlari - valyuta paritetlari milliy valyutalarning xarid qobiliyatini yetakchi valyutalardan birining tulov qobiliyatiga nisbatan hisoblash keng qo’llanmoqda;
valyuta kursi rejimlarini tartibga solish - qatiy belgilangan kurelar rejimi barham topdi va davlatlarga erkin suzish rejimidan foydalanish tavsiya etildi;
valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish - XVF joriy operasiyalar bo`yicha valyutaviy cheklashlarini olib tashlashni talab qiladi;
xalqaro valyutaviy likvidlikni davlatlararo tartibga solish — xalqaro valyutaviy likvidligi past bo’lgan davlatlarga XVF imtiyozli kreditlar bermadi va ularga texnik yordam ko’rsatadi;
xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning umumlashtirilgan tartibi - xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning umumlashtirilgan tartibi xalqaro Jeneva konvensiyalari, akkreditiv va inkasso bo’yicha umumlashtirilgan qovdalarda o’z ifodasini topgan;
xalqaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish - xalqaro xisob-kitob shakllari ikki yirik guruhga bo’linadi: sof to’lovlar va hujjatlashtirilgan to’lovlar;
xalqaro valyuta va oltin bozorlarining rejimi - xalqaro valyuta va oltin bozorlari valyutaviy cheklashlar mavjud bo’lmagan davlatlarda joylashgan va ularda erkin savdo amalga oshiriladi;
valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - XVF, Jahon banki guruxi, Xalqaro xisob-kitoblar banki bu sohada nufuzli xalqaro tashkilotlar xisoblanadi.
SDR valyuta savati tarkibida milliy valyutalar ulushi
Valyutalar
|
2007-2011 yy
|
2012-2016 yy
|
AQSH dollari
|
44
|
41.9
|
Yevro
|
34
|
37.4
|
Funt sterling
|
11
|
11.3
|
Yapon iyenasi
|
11
|
9.4
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
