Reja: Kirish. Asosiy qism Ishqalanish kuchlari. Ishqalanish vujudga kelish sabablari

2.Ishqalanish turlari.Tinchlikdagi ishqalanish.sirpanish ishqalanishi.Dumalash ishqalanishi.
Tinchlikdagi ishqalanish kuchini gorizontal sirtga qo’yib , dinamometr bilan tortsak , jism joyidan qo’zg’almasada , dinamomertning ko’rsatkichi orta boradi va ma’lum maksimal F = Fi qiymatga yetganda jism joyidan qo’zg’aladi.

Jismning tinch holatdan harakatga kelishi paytidagi ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi.

Sirpanish
Bir jism ustida boshqa jism sirpanganda ishqalanish vujudga keladi.Bunday ishqalanish sirpanish ishqalanishi deyiladi.
Masalan , chana qor ustida sirpanganda , stol ustidagi kitobni surganda sirpanish ishqalanishi hosil bo’ladi.
Og’irroq bir jismni dinamometrning quyruqchasiga taqib qo’yamiz va dinamometr yordamida tortib joyidan qo’zg’atamiz.Jism joyidan qo’zg’alish paytida dinamometrning ko’rsatkichi keskin kamayadi.Dinamometrni tortish orqali jismni tekis harakatlantirsak , dinamometrning to’rsatishi o’zgarmay qoladi.Dinamometr ko’rsatishning ana shu o’zgarmas qiymati sirpanish ishqalanishi kuchuga teng bo’ladi.
Sirpanish ishqalanishi kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchidan kichik bo’ladi.
Tajriba ko’rsatishicha , sirpanish ishqalanishi kuchi jismning og’irlik kuchiga proportsional bo’ladi.Nyutonning uchinchi qonuniga kora og’irlik kuchi Fog’ kattaligi jihatidan tayanchning reaksiya kuchi N ga teng.Demak,sirpanish ishqalanish kuchi Fi(s) Reaksiya kuchi N ga proporsional bo’ladi.

Fi(s) = µ N,

Bunda µ - sirpanish ishqalanish koeffitsienti bo’lib , uning qiymati bir- biriga ishqalanuvchi jismlarning materialiga , sirtlarning silliqligiga va koeffitsientining taxminiy qiymatlari quyidagi jadlavlda keltirilgan.

	Materiallar	µ		Materiallar	µ
1.	Mis bilan muz	0,02	5.	Bronza bilan cho’yan	0,2
2.	Po’lat bilan muz	0,04	6.	Yog’och bilan yog’och	0,4
3.	Po’lat bilan po’lat	0,12	7.	Charm bilan cho’yan	0,6
4.	Po’lat bilan bronza	0,15	8.	Rezina bilan beton	0,75

Agar jism erkin bo`lsa, u istalgan tomonga harakat qilaoladi. Lekin u bog`lanishda bo`lsa, yani u biror boshqa jismni ustida joylashgan bo`lib, uning ustida sirpanib yoki dumalab harakatlanayotgan bo`lsa, albatta ishqalanish kuchi paydo bo`ladi.
Ishqalanish kuchining paydo bo`lish sababi shuki, texnikada uchraydigan barcha mashina detallariga harqancha ishlov berilmasin baribir ularning sirtlarida mikrorelef, yani malum miqdorda g`adir budirlik saqlanib qoladi. SHu sababli bir sirt ikkinchi sirtning ustida sirpanib harakatlanayotganda, ushbu g`adir budirlik natijasida sirpanib ishqalanish kuchi paydo bo`ladi.
Agar mabodo ishqalanayotgan sirtlar o`ta toza silliqlangan bo`lsa, yani mikrorelef mutloq yo`qotilgan bo`lsa, u holda ishqalanish kuchi nolga teng yoki unga yaqin bo`ladi, va bunday bog`lanishlarni ideal bog`lanishlar deyiladi
Biz quyida hozircha faqat real bog`lanishlar, yani ishqalanuvchi sirtlarda mikrorelef (g`adir budirlik) saqlanib qolgan sirtlar, ustida muvozanat holatini saqlanayotgan jismlarga oid masalalarni ko`rib o`tamiz.
Aslida ishqalanish qonuniyatlari ancha murakkab masalani tashkil etadi, lekin biz, ushbu maruzada ishqalanish haqidagi umumiy qonuniyatlarni o`rganamiz xolos. Ular asosan quyidagilardan iborat:

1. Biror qattiq jismni real bog`lanish ustida, ixtiyoriy tomonga surmoqchi bo`lsak, shu ishqaluvchi sirtlar orasida, ishqalanish kuchi F_ishq - paydo bo`ladi. Ushbu kuchning son qiymati noldan to F<sub>cheg</sub> qiymatgacha ortib boradi, yo`nalishi esa hardoim harakat tomonga teskari bo`ladi.

   
   
2. 
   
   CHegaraviy ishqalanish kuchining son qiymati (moduli) quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi, va uni Kulon qonuni deb ataladi,