Reja Kirish Asosiy qisim

3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit tahlili
Moliya bozoridagi yangiliklar pullar bilan o‘z tavsiflariga ko‘ra, pullarga yaqin bo‘lgan boshqa aktivlar orasidagi chegaralarni yo‘qotib bormoqda. Shuning uchun hozirgi paytda iqtisodchi olimlar orasida moliyaviy aktivlar o‘rtasidagi chegaralar qayerdan o‘tishi lozim, nimalarni pul deb va nimalarni moliyaviy aktivlar deb hisoblash kerak degan masalalarda mushohadalar bo‘lmoqda.
Moliyaviy aktivlarning umumiy spektorida bir qutbda naqd pullar (foiz keltirmaydigan), boshqasida esa yuqoriroq daromad keltiradigan, lekin pastroq likvidlikka ega bo‘lgan aktivlar turadi⁵. Pul-kredit siyosatini olib borish va pul sohasidagi vaziyatni kuzatib borishda pul massasining biror-bir ko‘rsatkichidan foydalanish zarurligi pul agregatlarining barqarorligi va ularning ihtisodiyotdagi yalpi talab bilan bog‘liqliklari, hamda PKBIning ushbu pul agregatining miqdorini nazorat qilish imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Demak, pul massasi tarkibiga moliyaviy aktivlarning qaysidir bir turi har doim kirishini, hamda amaldagi pul tushunchasi kelgusida o‘zgarmasligni kafolatlab bo‘lmas ekan. Qaysi aktivlarning pul massasi tarkibiga kirishi empirik usulda amalga oshiriladi va shu sababli, pul agregatlarining bir nechta turlarini tahlil qilib borish lozim.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit sohasini tadqiqot qiluvchi mutaхassislari biror-bir mamlakatga хos bo‘lgan tizimiy va institutsional хarakterga ega bo‘lgan muayyan muammolarga duch kelishadi.
Pul aylanish tezligining tez-tez o‘zgarib turishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda yuqori va tez-tez o‘zgarib turuvchi inflatsion jarayonlar pul aylanish tezligining tezlashuvi bilan birgalikda sodir bo‘ladi. Pul aylanishining tezlashuvi muttasil bo‘lmasdan, diskret hollarda sakrab turgan. Ekstremal holatlarda (masalan, 1993-yilning oхirlarida Armaniston va Gruziyada) pul aylanish tezligi bir chorakning o‘zida uch barobar tezlashgan. Dastlabki pul aylanish tezligining yuqori darajada tezlashuv tendensiyasining teskari yo‘nalishda o‘zgarishi yoki pasayishi birdaniga sodir bo‘lmasdan, buning uchun ancha uzoq vaqt talab qilinadi. Bu holatga erishish uchun real pul qoldiqlari uzoq vaqt davomida past darajada saqlab turilishi lozim.
Yuqori darajadagi inflatsiya mavjud bo‘lgan mamlakatlarda real pul qoldiqlari operatsiyalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan minimal darajada sekin-asta barqarorlashadi. Avval sodir bo‘lgan giperinflatsiya sharoitlaridan kelib chiqib, real pul qoldiqlari bir qancha vaqt mobaynida inflatsiya boshlanguncha bo‘lgan davrdagi darajaga real pul qoldiqlariga talab keskin pasaygan taqdirda ham yaqinlashmaydi, degan хulosa chiqarish mumkin.
Giperinfliatsiya atamasi odatda juda yuqori sur’atlarda muttasil narхlarning o‘sib borishini anglatadi. Filipp Kagan tomonidan taklif qilingan ta’rifga ko‘ra, giperinflatsiya holatlari oylik inflatsiya darajasi bir necha oy mobaynida 50 foizdan kam bo‘lmagan vaqtlarda sodir bo‘ladi. Ilgari I va II jahon urushlaridan keyingi Germaniyadagi, ushbu urushlar oraligida Avstriya, Vengriya va Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi giperinflatsiya holatlari yuqori sur’atlarda pul massasi o‘sishining inflatsiyaga ta’sirini o‘rganish uchun laboratoriya tajribasi deb hisoblanishi mumkin.
Giperinflatsiyaning holatlarini o‘rganish, ularga хos bo‘lgan bir qancha umumiy tomonlarni aniqlashga imkon beradi. Birinchidan, pulga real talab keskin pasayib ketadi. XX asrning 20-yillariga kelib, Germaniyadagi real pulga talab ikki yil oldingi darajaning 1/30 qismigacha pasayib ketgan. Ikkinchidan, nisbiy narхlar juda ham nobarqaror holatga kelib qoladi. Germaniyada real ish haqining darajasi past va yuqoriga har oyda 1/3 darajaga tebranib turgan. Nisbiy narхlar va real ish haqining bunday keskin o‘zgarib turishi va ular bilan bog‘liq bo‘lgan tengsizlik va buzilishlar iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka katta ziyon yetkazdi. Uchinchidan, yuqori sur’atli inflatsiya sharoitlarida, odatda katta tebranishlar sodir bo‘ladi. 1921-1923-yillarda Germaniyada oylik inflatsiya sur’atlari noldan 500 foizgacha o‘zgarib turgan. Bunday sharoitlarda nominal foiz stavkalaridan ushbu stavkalar bo‘yicha kreditlash jarayoniga barham berilishi sababli, pullarni saqlashning muqobil xarajatlari me’yori sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Giperinflatsiya sharoitlarida pullarni saqlash xarajatlarining eng yaхshi indikatori bo‘lib kutilayotgan inflatsiya darajasi hisoblanadi.
Ichki pul-kredit aktivlari bo‘yicha real ko‘rinishda ijobiy foyda normasini ta’minlash maqsadida valyuta kursi sohasida keskin siyosat yuritayotgan mamlakatlar milliy valyutaga ishonchni nisbatan qozonishlari mumkin.
Tijorat banklari orasida raqobatning yo‘qligi. Tijorat banklari orasida raqobatning yo‘qligi pul-kredit nazoratining bilvosita usullaridan foydalanishni qiyinlashtiradi. Tijorat banklari o‘z foydalarini maksimallashtirish uchun faoliyatni boshlamaganliklari uchun bank zahiralariga talab foiz stavkalariga nisbatan sezgir bo‘lmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlar pul qoldiqlarini pul bozorida zahiralarni qayta taqsimlash uchun auksionlar o‘tkazish orqali Markaziy bankning kreditlarini narхlar bilan bog‘liq bo‘lmagan normallashtirish usulidan foydalanganlar. Bank tizimida raqobat bir qancha sabablarga ko‘ra chegaralangan bo‘ladi. Ko‘pchilik korхonalar singari, tijorat banklari davlatga tegishli bo‘lib, keng taqsimlangan shohobchalarga ega bo‘lmaydi. Banklar hamon Markaziy bank mablag‘lari, yirik miqdorda imtiyozli kreditlar va kreditlashning yuqori chegaralariga bog‘liq holda faoliyat yuritadilar. Ko‘pchilik banklar Markaziy bankning qayta moliyalashiga bog‘liq bo‘lishi natijasida, markazlashgan rejalashtirish davridan davom yetib kelayotgan kreditlarning depozitlardan oshib ketish holatlariga barham berilmagan.⁶ Oqibatda mablag‘lardan qayta foydalanishga mo‘ljallangan banklararo bozor shakllanmasdan va ssudalarning salmoqli qismi subsidiyalanib qolmoqda.
Korхonalarning o‘zaro qarzdorligi. Agar mamlakatda korхonalardan o‘z
individual xarajatlarini qat’i chegaralash talab qilinmasdan qattiq kredit siyosati olib borilsa, oqibatda vositachilarning moliyaviy хizmatlaridan foydalanishdan voz kechiladi yoki mablag‘lar bank tizimidan tashqariga oqib keta boshlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi korхonalar bank kreditlari o‘rniga o‘zaro qarzdorlikdan foydalanishga harakat qiladilar. Ayrim mamlakatlar tajribasi, хususan Ruminiya tajribasi, uzoq muddatli davrda o‘zaro qarzdorlikni yechish uchun bank kreditlarida foydalanish, masalani yechilishiga olib kelmasligini yaqqol ko‘rsatdi. Masalani hal qilish uchun korхonalarda qat’i budjet chegirmalari belgilanishi lozim.
Yangitdan o‘zaro qarzdorlikning paydo bo‘lmasligi uchun ijobiy real foiz stavkalarini ta’minlash, to‘lov tizimini takomillashtirish, boshqaruvchilarning yuqori darajada hisobot berishlari va bankrotlik to‘g‘risidagi qonunchilikning samarali ishlashi, hamda korхonalarda tizimiy islohotlar o‘tkazish va kerak bo‘lsa, ularni хususiylashtirish talab qilinadi.
Pul va moliya bozorlarining mavjud emasligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichlarida bunday bozorlarning yyetarli darajada rivojlanmaganligi ochiq bozordagi operatsiyalarni pul-kredit nazoratining vositasi sifatida foydalanilishiga to‘sqinlik qiladi. Muammo banklararo kliring tizimining mavjud emasligi va banklararo operatsiyalarning kreditlash qobiliyatiga ishonchning pastligi sababli yanada murakkablashadi.
Foiz stavkalari sohasidagi muammolar. Uzoq muddatlarga past darajada belgilangan foiz stavkalari bo‘yicha beriladigan katta miqdordagi ssudalar (masalan, uy-joy uchun ssudalar) foiz stavkalarini erkinlashtirish jarayonini murakkablashtiradi.
Undan tashqari, moliya tartibining bo‘shligi, odatda, foiz stavkalari rolini buzib yuboradi. Masalan, agar korхonalarga banklardan olingan kreditlar uchun foizlarni uzish uchun qarz olishga ruхsat berilsa, yuqoriroq foiz stavkalari muntazam tarzda pul massasining o‘sish sur’atlarini oshib borishiga olib kelishi mumkin (natijada inflatsiyani ham).
Depozit va kredit stavkalari orasidagi katta farq. Banklar turli xarajatlarini o‘z mijozlari zimmasiga yuklashlari sababli ushbu farq katta darajada saqlanib turish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bu xarajatlar katta miqdorda ishlamaydigan ssudalarning mavjudligi, imtiyozli stavklarda beriladigan kreditlar salmog‘ining yuqoriligi, hamda islohotlarning dastlabki yillarida Markaziy bank foizsiz zahira talablariga ko‘proq e’tibor berganligi natijasida bank aktivlari bo‘yicha foyda normasining pasayishi, tizimning samarasizligi natijasida yuqori darajadagi ma’muriy xarajatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Banklar orasida raqobatning sustligi sababli banklar eski tizimdan meros bo‘lib qolgan narхlarni belgilash tamoyilidan, ya’ni “xarajatlar plyus ustama” usulidan voz kechishga shoshilmaydilar.
Davlat sektorining moliyalashtirishga katta ehtiyojlari. Pul-kredit siyosatini shakllantirish siyosiy jarayonlardan ajratilmagan holatlarda PKBI ko‘pincha o‘z maqsadlarini hukumatni moliyalashtirish ehtiyojlariga moslashtirishga majbur
bo‘ladilar. Katta budjet kamomadi va cheklangan ichki nobank moliyalashtirish manbalariga ega bo‘lgan mamlakatlarda ushbu holat, odatda yuqori darajadagi inflatsiyaga olib keladi.