|
2.2. Shamollar rejimi. Yog‘in miqdori va uni taqsimlanishi.
Vodiy hududiga shamollar tez-tez takrorlanib (Qo`qon, tog`-vodiy, fiyon) turadi. Farg`ona botig`ining iqlimi kontinental. Bu uning o`ziga xos geografik joylanishiga bog`liqdir. Yevroosiyo matyerigining ichkarisida joylashganidan tashqari, hamma tomondan tog` tizmalari bilan o`rab olingan. Bu uning g`arbiy qimida joylashgan tekkisliklariga nisbatan iqlimning biroz kesgan kontinental bo`lmasligiga sababchi bo`lgan.
Tog’ oldi va tog’ xonasida tog’-vodiy va fyon kabi shamollar kuzatiladi. Tog’—vodiy tsirkulyatsiyasi sistemasida tog’ shamollari hokimlik qiladi.Farona shahrida janubiy, janubi—sharqiy shamollar tog’, shimoliy, shimoli—g’arbiy shamollar esa vodiy shamollardir. Shohimardonda janubi—sharqiy tog’, shimoliy—sharqiy shamollar vodiy shamollaridir. Tog’ shamollari kechasi, vodiy shamollari kunduzi esadi. Qish va bahor faslida fyon tog’lardan pastga qarab esadi. Tog’lardan pastga esayotgan havo zichlashib, isiydi, natijada havoning harorati 20—24 gr.ga ko‘tarilib, qorlar tez eriy boshlaydi. Bu shamollar Qo‘qon shamoliga nisbatan ancha kuchsiz esadi.
Botiqning g`arbiy qismi ochiq bo`lganligi, bu qismida tog` tizmalari unchalik baland bo`lmaganligi sababligi, unga arktika sovuq havo massalarining qalinligi 4-5 kmgacha yotadi. Farg`ona vodiysi iqlimining shakllanishida g`arbdan kelayotgan havo keltisa, ba’zan quriq havo keltiradi. Farg`ona botig`i hududida yilning o`rtaga harorati g`arbdan sharqqa pasayib boradi. Nisbiy namlik botiq 30%dan baland.
Farg`ona vodiysida yog`ingarchilik miqdori uning g`arbiy qismidan sharqiy qismiga hamda tog`olda va tog`li qismida esa qalin qor qoplami uzoq vaqt saqlanib turadi. Farg`ona botig`ida kuchli shamollar bo`ladi. “Qo`qon” va “Bekobod” deb nomlangan shamollar, ayniqsa kuchlidir. Ular oktyabrdan martgacha kuchli esadi (Ba’zan sekundiga 15-20 mdan 25-30 mgacha).
Suvlari: Farg`ona vodiysining eng kattovo syersuv daryolari – Norin, Qoradaryo va Sirdayodir.
Norin daryosining uzunligi 534 km bo`lib, qor-muz suvlaridan tuyinadi. Uning o`rtacha yillik suv sarfi Uchqurg`on yaqinida sendiziga 427 m3. Suv sarfining 80% mart-sentyabr oylariga to`g`ri keladi.
Qoradaryo, Farg`ona va Oloy tizmalaridan boshlanuvchi Tar va Qorajig`a daryolarining qushilishidan vujudga kelib Baliqchi yaqinida Norin bilan tutashadi. Uning uzunligi 177 km bo`lib, qor-muz suvlaridan tuyinadi, yillik o`rtacha suv sarfi Baliqchi qishlog`i yonida sentimental 123 m3 bo`lib, suv sarfining 46,4% mart, iyun oylariga to`g`ri keladi.
Vodiysimizda yog’inlar hududi va mavsumlar bo‘yicha notekis taqsimlangan. Iillik o‘rtacha yog’in miqdori tekisliklarda 90—200 mm, tog’li rayonlarda 300—600 mm atrofida bo‘ladi. Eng kam yog’in (80—100 mm) Qo‘don—Sho‘rsuv oraldaida tushadi. Shu erdan sharqqa va tog’larga tomon yog’in miqdori ortib boradi. Eng ko‘p yog’in Shohimardon, YOrdon va Mindonning janubiga tushadi (4-jadval). Qotrontovning shimoliy yonbag’riga joylashgan Miidon stantsiyasiga 665 mm yog’in tushsa, Shohimardon atrofiga 400—500 mm yog’in tushadi. Bunga sabab, Qotrontovning bu yonbagri g’arbiy shamollarga ro‘pora va ochiq bo‘lganligidir.
Yog’iilarning yillik rejimida ikki maksimum (bahor va qish) va ikki minimum (yoz va kuz) kuzatiladi. Iillik yog’inning 30—39 foizi bahorda 30—36 foizi qish oylarida, 12—14 foizi; yozda va 12—18 foizi kuz oydarida tushadi. Eng ko‘p yog’in tezsgsliklarda martda, tog’larda esa may oyida yog’adi. Bahorda ja-la eginlari tez bo‘lib turadi. Ayrim kunlari bir sutkada 25 mm (Qo‘qon), hatto 42 mm (Shohimardon) yomg’ir tushgan. Iyul, avgust va sentyabr eng kam yog’inli oylardir. Vodiyning tog’li va adir rayonlarida qattiq lsala quyib, ko‘p nyuylarda sel keladi. Sellar xun:aliklarga katta zarar keltiradi. May—yyul oylarida eng havfli sellar kuzatiladi. Sellarga qarshi chora va tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qor vodiyning hamma joyida yog’adi, , ammo tekisliklarda uzoq saqlanmaydi. Shuning uchun tekisliklarda doimiy qor qoplami bo‘lmaydi. Tog’larda qor bir necha oygacha erimaydi.
CHaqmoqlar asosap may-iyul oylarida kunning ikkinchi yarmida kuzatiladi. CHaqmoqlar sovuq havo massalarining vodiyga bostirib kelishi bilan bog’langan. CHaqmoqli kunlar tog’larda 20—25 kun bulsa, tekisliklarda 8—10 kundan oshmaydi. Vodiyning shamollar rejimi vodiyning havo oqimlari va uning orografiyasi bilan yakin bog’langan. Vodiyning g’arbida yozda shamollar asosan g’arbdan sharqda, qishda sharqdan g’arbga esadi. Shamollarning esish tomoni bunday o‘zgarib turishiga qishda vodiyning sharqidagi tog’larda mahalliy antitsiklon hosil bo‘lishi, yozda esa vodiyning qizib ketishi natijasida bu erda mahalliy bosim vodiysi (termik depressiya) vujudga kelishi sababchi. Shunday qilib, «Farona darvozasi» rayonida har ikki tomonga esib turadigan shamollar sistemasi vujudga keladi.
Dekabr, yanvar va fevral oylarida hamma joyda sharqiy, yahni so‘rish rejimi hokimlik qiladi. Martda vodiyg’ qismida g’arbiy shamollar kuchayib, aprelda hamma joyda (tekisliklarda) bu shamollar, yahni haydash rejimi hokimlik qiladi. “Farona darvozasi»dan vodiy tomonga esuvchi g’arbiy shamollar Qo‘qon shamoli deyiladi. Bu shamollar may—noyabr oylarida ham hokimlik qiladi. Yiliga o‘rta hisobda 53 kun Qo‘qon shamoli kuzatiladi. Shamol turishi g’arbdan kelgan sovuq frontlarga bog’liq bo‘lib, bosim oshganda g’arbiy shamollar kuchayadi (15-25m sek), havo ancha sovib, nisbiy namlik kamayadi. Kuchli shamolli kunlar g’arbda mart—may, sharqda esa may—iyul oylariga to‘g’ri keladi. Kuchli shamolli kunlar g’arbda 40—50 kun, sharqda 10—25 kunga boradi. Yaqin yillar ichida viloyat hududida tol va teraklarning ko‘plab kesib yuborilishi hamda ixotazorlarning maydonini keskin kamayishi natijasida Qo‘qon shamolining tahsir zonasi kengayib, sharqiy rayonlarni ham o‘z ichiga olmoqda. Kuchli shamollar tuproqning ustki unumdor qismini uchirib ketadi, ekinlarga, elektr liniyalariga zarar keltiradi, havoni ifloslantiradi. Ekinzorlarni va aholi punktdarini shamoldan himoyalash uchun ixota daraxtzorlarini saqlash va kengaytirish zarur
Do'stlaringiz bilan baham: |
