Reja: Kapital bahosini hisoblash

Investitsion dasturlarni moliyalashtirish
Reja:
1. Kapital bahosini hisoblash
2. Investitsiya loyihalari uchun diskont darajani hisoblash
3. Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etishning maqsadi va uning asosiy jixatlari.

1. Kapital bahosini hisoblash Investitsiya jarayonlarini amalga oshirishda va kapital byudjet tuzish jarayonida kapital bahosini hisoblash muhim ahamiyatga ega. Chunki, investitsiya ob’ekti bahosini belgilashda to‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sir etadi. Iqtisodiyotda har qanday sub’ekt o‘z faoliyatini rivojlanish va joriy operatsiyalar nuqtai-nazaridan moliyalashtirish uchun pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadi. Bunday moliyalashtirish davomiyligiga ko‘ra uzoq va qisqa muddatli tusga ega. U, yoki bu moliyalashtirish manbasini jalb qilish, kompaniya uchun davriy tusdagi xarajatlar bilan bog‘liq. Kapital hajmiga nisbatan foiz ko‘rinishidagi bunday xarajatlar yig‘indisi kompaniya kapitali bahosini o‘zida aks ettiradi. Kapital bahosi konsepsiyasi moliyaviy menejmentning muhim nazariyalaridan biri bo‘lib, kompaniyaning yuqori bozor bahosini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan investitsiya kapitali rentabelligini tavsiflaydi. Kompaniyaning bozor bahsini maksimallashtirish, foydalaniladigan manbalar bahosini ma’lum bir darajada minimallashtirish orqali erishiladi. Zero, kapital bahosi ko‘rsatkichi investitsiya loyihalarini va kompaniyaning investitsiya portfelini samaradorligini baholashda keng qo‘llaniladi. Moliyaviy menejmentdagi ko‘pincha qarorlar (aylanma aktivlarni moliyalashtirish siyosatining shakllanishi, lizingdan foydalanish qarori, kompaniyaning operatsiya foydasini rejalashtirish va h.k.) kompaniya kapital bahosi tahliliga asoslanadi. Kapital bahosi bozor qatnashchilari tomonidan ma’lum bir investitsiya loyihalariga mablag‘ jalb qilish uchun talab qilinadigan kutilayotgan daromadlilik darajasidir84. Iqtisodiy atama nuqtainazaridan, kapital bahosi bu ma’lum bir investitsiya loyihasi uchun muqobil xarajat, ya’ni qo‘ldan boy berilgan boshqa bir yaxshi muqobil investitsiya loyihasi qiymatidir. Kompaniya kapital bahosi ko‘plab omillar ta’sirida shakllanadi. Ular ichida asosiylari quyidagilardir:  moliyaviy muhit va moliya bozorlarining umumiy holati;  tovar bozori kon’yukturasi;  moliya bozorida shakllangan o‘rtacha ssuda foiz stavkasi;  ma’lum kompaniya uchun turli moliyalashtirish manbalarining mavjudligi;  kompaniya operatsiya faoliyatining rentabellik darajasi;  operatsiya levereji darajasi;  o‘z kapitalining raqobatbardoshlik darajasi;  operatsiya va investitsiya faoliyati hajmi o‘rtasidagi munosabat;  amalga oshiriladigan operatsiyalarning risk darajasi;  kompaniya faoliyatida sohaning muhimligi hamda, ishlab chiqarish va operatsiya siklining davomiyligi. Kompaniya kapital bahosini aniqlashda bir-qancha bosqichlar amalga oshiradi. Birinchi bosqichda, kompaniya kapitalini shakllanish manbalarining asosiy komponentlarini aniqlash amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda, har bir manba bahosi alohida hisoblanadi. So‘ngra, umumiy investitsiya qilingan kapitalning har bir komponentini solishtirish orqali o‘rtacha tortilgan kapital bahosi aniqlanadi. Shundan so‘ng, kapital tarkbini shakllantirish va optimallashtirish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, kapital va fondlar, odatda, pul mablag‘lari ko‘rinishida bo‘ladi. Lekin, ba’zan, kapital boshqa aktivlar shaklida bo‘lishi ham mumkin. Kapital bahosi odatda foiz shaklida ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, investor investitsiya qilmoqchi bo‘lgan yillik pul miqdorining foiz ko‘rinishida ifodalanadi. “Modomiki, har qanday narsaning bahosi unga egalik qilish uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan pul miqdori sifatida aniqlanishi mumkin. Kapital bahosi esa, bu moliya bozoridan kapital jalb qilish uchun kompaniya tomonidan va’da qilinishi lozim bo‘lgan mablag‘dir. Kompaniya o‘z kapital bahosini o‘zi belgilamaydi, aksincha, kompaniya kapital bahosini aniqlashi uchun bozorga kirishi lozim. Ammo, kapital bahosi moliya bozorining asosiy o‘lchov mezonlaridan biri bo‘lib, uning yordamida kompaniya faoliyatini aniqlash mumkin85.” Yuqoridagi fikrlarga ko‘ra kompaniya, qimmatli qog‘oz, yoki loyiha uchun kapital bahosini hisoblash uchun ko‘p ma’lumotlar moliya bozoridan olinadi. Kapital bahosi doim kutilayotgan daromad va shuning uchun ham, tahlilchilar va potensial investorlar uni kuzatmaydilar. Rodjer Ibbotson ta’kidlaganidek, “Muqobil kapital bahosi (ing. opportunity cost of capital) ma’lum bir risk darajasida muqobil investitsiya qilish orqali erishish mumkin bo‘lgan daromadga teng86”. Kapital tarkibi tushunchasi kompaniya o‘z faoliyatini ichki pul, aksiya va qarz mablag‘larini shakllantirish orqali moliyalashtirish bilan bog‘liq. Kapital tarkibini tahlil qilishda asosiy e’tibor, kompaniyaning qarz mablag‘lari bilan o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi nisbatga qaratiladi. Kapital tarkibini boshqarish kompaniyalar uchun muhim va murakkab masalalardan biri bo‘lib, u o‘z va qarz mablag‘lari manbaini optimallashtirish orqali, kompaniya umumiy kapital xarajatlarini minimallashtirish va kompaniya bozor bahosini maksimallashtirish imkonini beruvchi aralash kapital tarkibini tuzishdan iboratdir. Qarz mablag‘larini qo‘shimcha moliyalashtirish manbai sifatida foydalanish, yoki foydalanmaslik qarori ikki xil riskning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bu ikki xil risk - ishlab chiqarish va moliyaviy risklardir. Ishlab chiqarish riski olinadigan daromad hajmini o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan aktivlar rentabelligining tebranishini o‘lchaydi. Aktivlarning rentabelligi (ing. Return on Asset, ROA) investor daromadining aktivlar hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. Qarz mablag‘lari mavjud bo‘lmaganda, ROA sof foydani oddiy aksiya shaklidagi aksiyadorlik kapitaliga nisbati orqali aniqlanadi. O‘z va qarz mablag‘laridan tashkil topgan investitsiya qilinadigan kapitalning daromadlilik darajasi (ing. Return on Investment, ROI) soliqdan keyingi operatsion foydani aktivning sof balans qiymatiga nisbati hisoblash orqali aniqlanadi. Moliyaviy risk - oddiy aksiya egalari qarz kapitalidan foydalanishida yuzaga keladigan dividend va aksiya kursini tushish riski sifatida ko‘riladi. Kapital tarkibini boshqarishning imkoniyati va maqsadga muvofiqligi borasidagi muammolar doim iqtisodchilarning e’tibor markazida bo‘lgan. Asosiy savol quyidagiga borib taqaladi: optimal kapital tarkibi haqiqatda mavjudmi va u kapital hamda kompaniya bahosiga qay tarizda ta’sir qiladi? Bu savolga F.Modilyani va M.Miller o‘zlarining an’anaviy yondashuvlari va nazariyalari bilan javob berishga harakat qilganlar87. An’anaviy yondashuvga ko‘ra, optimal kapital tarkibi bilan birga unga bog‘liq bo‘lgan kapital bahosi ham mavjud. Kapital bahosi uni tashkil qiluvchi o‘z va qarz kapitali bahosiga bog‘liq. Kapital tarkibining o‘zgarishi bilanoq bu manbalar bahosi ham o‘zgaradi. Umumiy manbada qarz kapitali ulushining ozgina ortishi o‘z manbalari bahosini oshishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmaydi. Qarz kapitali ulushi oshishi bilan o‘z kapitali bahosi o‘sishni boshlaydi, qarz kapitali esa, bahosi oldiniga o‘zgarmaydi. Keyin esa, asta sekinlik bilan o‘sishni boshlaydi. Qarz kapitali bahosi o‘rta hisobda o‘z kapitali bahosidan past bo‘lganda, optimal kapital tarkibi mavjud bo‘ladi. Kompaniya kapital bahosini quyidagi uch xil rakursda ko‘rish mumkin. “Kompaniya balansining aktiv qismida u kelajakda kutilayotgan pul oqimlarining joriy qiymatini diskontlash uchun qo‘llanilishi lozim bo‘lgan ko‘rsatkichdir. Majburiyatlar qismida esa, u kompaniyaning raqobat muhitida jalb qilingan va taqsimlanmagan kapitali uchun iqtisodiy xarajat hisoblanib, unda investorlar barcha daromad olish imkoniyatlarini puxta tahlil qiladilar va solishtiradilar. Investorlar tomonidan qaralganda u kompaniyaning aksiya va obligatsiyalariga qilingan investitsiyalardan kutilayotgan daromaddir”88. Odatda, o‘z kapitali bahosi (ing. cost of ownership capital) deganda, xususiy kapital bahosini (cost of equity capital) tushuniladi. Kompaniyaning umumiy kapitali bahosi deyilganda odatda o‘rtacha tortilgan kapital bahosi (weighted average cost of capital, WACC) ni nazarda tutamiz. Sodda qilib aytganda, “xususiy kapital bahosi – bu, investor tomonidan kompaniyaning xusuiy kapitaliga qilingan investitsiyadan kutilayotgan daromadlilik darajasi89.” SHuni tan olish kerakki kapital bahosi qarz va ulushli instrumentlarning ikkisiga birdek aloqador bo‘ladi. Tadqiqotchi olimlarning fikriga ko‘ra, “sof pul oqimlari barcha investorlar uchun mavjud pul oqimlari bo‘lganligi sababli, kompaniyaning o‘rtacha tortilgan kapitali bahosi o‘zida har bir investor uchun kutilayotgan daromadni aks ettirishi lozim”90. Bugungi kunda kompaniya kapital bahosini hisoblashning turli xil metodlari mavjud bo‘lib, ular ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani WACC hisoblanadi va u quyidagicha hisoblanadi
Bu erda, E - xususiy kapitalning bozor qiymati, D – qarz kapitalining bozor qiymati, – xususiy kapitalning bahosi, – qarz kapitalining bahosi, T – soliq stavkasi. WACC kapital bahosini hisoblash uchun nazariy jihatdan to‘g‘ri hisoblash o‘z navbatida uchta alohida qismlarga ajratilishi mumkin: 1. Kapital tarkibini baholash. 2. Xususiy kapitalni moliyalashtirish uchun kapital bahosini hisoblash. 3. Qarz kapitalini moliyalashtirish uchun kapital bahosini hisoblash. WACCni aniqlashdagi birinchi qadam – bu, kompaniyaning kapital tarkibini baholash bo‘lib, u quyidagi to‘rt ma’lumot orqali baholanadi: - Joriy kapital tarkibi bozor qiymatiga asoslanadi. - Solishtiriladigan kompaniyalarning kapital tarkibi taqqoslanadi. - Kelajakda mumkin bo‘lgan kapital tarkibi moliyaviy siyosat va korporativ boshqaruv strategiyasiga asoslanadi. - Kapital tarkibi mumkin bo‘lgan past WACC darajasiga etarli darajada foizni qoplash, hamda operativ va moliyaviy risk o‘rtasidagi ijobiy balansni ta’minlash vaqtida erishiladi. Joriy kapital tarkibi turli xil kapitalning balans qiymati orqali emas, balki bozor qiymatidan foydalanib hisoblanishi lozim. Bu jarayon kompaniya tomonidan emissiya qilingan aksiya va obligatsiyalar moliya bozorida sotilgan taqdirdagina aniq bo‘ladi. Ammo, ko‘p hollarda bozor bahosi ochiq emas va bu borada turli xil yondashuvlar mavjud. Birinchi e’tibor qaratish kerak bo‘lgan narsa bu aksiya yoki obligatsiyaning bozor qiymatini ko‘rsatish uchun kompaniya tomonidan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha amalga oshirilgan so‘ngi tranzaksiyalardir. Agar, u so‘ngi tranzaksiyalar bo‘lsa, u zarur bozor qiymatini aniqlashni ta’minlaydi. Obligatsiyalarning bozor qiymatini aniqlashning yana bir yo‘li bu obligatsiyalar bo‘yicha barcha kelajakdagi to‘lovlarning sof joriy qiymatini hisoblash va nihoyat taqqoslanadigan kompaniyalarning so‘ngi tranzaksiyalari ham bozor qiymatini hisoblashda qo‘llanilishi mumkin. Bundan tashqari, o‘xshash kompaniyalarning kapital tarkibini ham ko‘rib chiqish kerak. Agar, sanoatdagi kompaniyalarning joriy kapital tarkibi o‘rtasidagi farqlanishlar katta bo‘lsa uni aniqlash lozim bo‘ladi. Sababi, bunday o‘xshash kompaniyalar kapital tarkiblari o‘rtasidagi tafovutga agressiv strategiya, an’anaviy moliyaviy menejment yoki boshqa turli xil operativ risklari kabi omillar ta’sir qiladi. Xususiy kapital bahosi (cost of equity) bu kompaniya tashqi investorlardan qo‘shimcha mablag‘ jalb qila olish bahosidir. Boshqacha qilib aytganda bu investorlar kompaniyaga investitsiya qilishlari uchun talab qiladigan daromad darajasi va u investorlar uchun muqobil xarajat sifatida ko‘rilishi mumkin. Xususiy kapital bahosi o‘z ichiga ikkita komponentni – risksiz (risk-free) qimmatli qog‘zlar va investor kompaniyaga investitsiya qilishda bo‘yniga oladigan riskka teng qo‘shimcha premium oladi. Xususiy kapital bahosini hisoblashning bir qancha usullari bo‘lib, ular ichida keng ko‘llaniladigani moliyaviy aktivlarini baholash modeli (ing. capital asset pricing model - CAPM) hisoblanadi. CAPM modeli alohida moliyaviy aktiv bilan bozor o‘rtasidagi risk va daromadlilik ko‘rsatkichlarining bog‘liqligini ko‘rsatuvchi model bo‘lib, u 60-yillarning o‘rtalarida U.SHarp tomonidan yaratilib, Dj.Treynor, Dj.Lintner, YA.Mossin, F.Blek va boshqalar tomonidan rivojlantirildi92. CAPM quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Bu erda, – risksiz daromad darajasi (risk-free rate of return), – bozor riski uchun mukofot (market risk premium) va – beta koeffitsient. Risksiz daromad darajasi uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiyotning kutilayotgan o‘rtacha yillik o‘sish darajasini o‘zida namoyon etadi. Lekin, bu o‘sish darajasi joriy tebranishlarni tuzatish orqali qisqa muddatli likvidlikni va inflyasiyani o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ammo, moliyaviy tahlilchilar o‘rtasida ning ahamiyati borasida yagona fikr mavjud emas. Amerikalik moliyaviy tahlilchilar sifatida davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlilik darajasini olishga rozilar, lekin ularning muddati bo‘yicha ya’ni uzoq muddatlimi yoki qisqa muddatlimi, yagona to‘xtam yo‘q93. Bozor riski uchun mukofot umumiy holatda portfelning daromadlilik darajasi bo‘lib, unda portfel tarkibiga kiruvchi aksiyalarning o‘rtacha daromadlilik darajasi sifatida olinadi. Beta-koeffitsient kompaniyaning daromadlilik darajasi bilan qimmatli qog‘ozlarning daromadlilik darajasining o‘zaro korrelyasiyasini ko‘rsatadi. Beta kompaniya bilan bog‘liq bo‘lgan sistematik yoki kompaniyaning spetsifik risk darajasini hisoblash imkonini beradi. Agar beta 1 dan yuqori bo‘lsa kompaniya bozorga nisbatan yuqori risk va daromadlilik darajasiga ega deb baholaydi. Agar beta 1 dan kam bo‘lsa bozorga nisbatan past risk va daromadlilik darajasiga ega deb hisoblanadi. Biroq kompaniya ochiq aksiyadorlik jamiyati bo‘lmasa betani aniqlash va hisoblash odatda juda qiyin bo‘ladi. Bunday holatlarda mazkur kompaniyaga mos kompaniyaning beta-koeffitsentidan foydalaniladi yoki tegishli sektorning beta-koeffitsenti olinadi. Qarz kapitalini moliyalashtirish uchun kapital bahosi bu kompaniya uchun tashqi kreditorlardan (birinchi navbatda banklar va boshqa kredit institutlari) mablag‘ jalib qilish bahosi. Biz bilamizki kapital bahosi qarz majburiyatlarning bozor qiymati bo‘yicha hisoblanadi. Qarz kapitalni moliyalashtirish uchun kapital bahosi quyidagi formula orqali hisoblanadi: CAPM modeli U.Sharp, Dj.Lintner va Ya.Mossinlar bir birlaridan mustaqil ravishda yaratganlar va shuning uchun bu modelni SLM modeli (mualliflar ismining birinchi harflari) deb ham ataydilar. (Sharpe, 1963,1964; Lintner, 1965; Mossin, 1966) 93 Ko‘pchilik holda tanlanadigan Davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlilik investitsiya qilinadigan aktiv bilan Davlat qimmatli qog‘ozlari muddati o‘rtasidagi muddatlarning mos kelmaydi
Bu erda, – risksiz daromad darajasi, – muqobil risk uchun mukofot (reasonable risk premium). Aniqroq aytganda, qarz kapitali bahosini hisoblash, haqiqatda judda sodda bo‘lishiga qaramasdan, kompaniya majburiyatlari etarli darajada standartlashgan bo‘lishi lozim. Agar, kompaniya kapital tarkibi murakkab bo‘ladigan bo‘lsa, misol uchun, murrakab foiz tarkibi, xorijiy kreditlar, konvertatsiyalanadigan qarz majburiyatlar va h.k., unda qarz kapitalini baholashning boshqa metodlaridan foydalaniladi
2. Investitsiya loyihalari uchun diskont darajani hisoblash Jahonda moliyaviy globallashuvning jadal sur’atlarda rivojlanishi va mamlakatlarning o‘zaro integratsiyalashuvi natijasida xalqaro darajada kapital harakati yuzaga kelmoqda. Hozirgi kunda xalqaro kapital migratsiyasi rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan bozorlarga ko‘chmoqda. Bu o‘z navbatida, xalqaro investitsiyalar uchun loyihalarni baholashning ahamiyatini oshirmoqda. SHu sababli, mazkur tadqiqot ishida CAPM modeli yordamida kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar uchun kapital bahosini hisoblashni boshqa malakatlarga investitsiyalarni amalga oshirishda qo‘lanilishi o‘rganildi. Xorijga investitsiya qilish ma’lum qo‘shimcha risklarga ega. CHet elga investitsiya qilish har doim investorlar uchun risklimi? Bu savolga bir misol yordamida javob qidirishga harakat qilinadi. Amerikalik investor uchun S&P indeksiga investitsiya qilgan riskliroqmi, yoki Misr fond birjasigami? Albatta, Misrga investitsiya qilish riskliroq, faqat unda risk umumiy dispersiya sifatida aniqlanadigan bo‘lsa. Misrga investitsiyaning betasi qanchalik yuqori va u Amerikalik investorning diversifikatsiyalangan portfeliga qanchalik risk qo‘shadi? Mazkur savolga javob berish uchun Misr, Polsha, Tailand va Venesuela kabi davlatlarga investitsiya qilish imkoniyatlari o‘rganildi. 1.3.1-jadvalda Misr, Polsha, Tailand va Venesuela bozorlarining beta-koeffitsentlari keltirilgan. Bu bozorlar daromadliligining o‘rtacha kvadrat og‘ishishi AQSHga qaraganda 2-3 barobar katta, lekin faqat, Tailandda beta-koeffitsenti 1 dan oshadi. Buning sababi zaif korrelyasiya koeffitsenti bilan bog‘liq. Bashqacha qilib aytganda, Tailand fond bozoriga investitsiya qilish riski boshqa davlatlarga nisbatan yuqori. Misr fond bozorining o‘rtacha kvadrat og‘ishishi S&P indeksidan 3.1 barobar katta, lekin korrelyasiya koeffitsenti atigi 0.18 ni tashkil qiladi. Bundan ko‘rinadiki, Amerikalik investor uchun Misrga investitsiya qilish katta risk darajasiga ega emas. Albatta, xorijiy investitsiyalar ichki bozordagidek xavfsizligini isbotlamaydi. Ammo, u bizga doim diversifikatsiya qilinadigan risk bilan bozor riskini ajratish kerakligini eslatib turishi kerak. Xorijiy loyihalar uchun kapital jalb qilishning muqobil xarajatlari faqat bozor riskiga bog‘liq. Keling, endi masalaga boshqa tomondan yondashamiz. Faraz qilaylik, shveysariya farmatsevtika kompaniyasi Bazel shahri yaqinidagi yangi qurilajak fabrikaga investitsiya qilmoqchi. Moliyaviy menejer shveysariya frankida pul oqimlari prognozini tuzib, uni frankda hisoblangan diskont stavkada hisoblaydi. Madomiki loyiha riskka ega ekan, kompaniya shveysariya frankidagi foiz stavkadan ko‘ra yuqori daromad talab qiladi. SHu bilan birga loyihani o‘rtacha risk darajasini kompaniyaning SHveysariyadagi boshqa aktivlari bilan solishtiramiz. Loyihaning kapital bahosini hisoblashda kompaniya menejeri AQSHlik hamkasbi qilgan ishni qiladi. Xorijiy davlatlarda beta-koeffitsenti ko‘rsatkichi95 O‘rtacha kvadrat og‘ishish96 Korrelyasiya koeffitsenti Beta97 Misr 3.11 0.18 0.55 Polsha 1.93 0.42 0.81 Tailand 2.91 0.48 1.40 Venesuela 2.58 0.30 0.77 Boshqacha aytganda menejer birinchi galda, investitsiyaning risk darajasini kompaniyaning va boshqa shved farmatsevtik kompaniyalarining beta koeffitsentlarini hisoblash orqali baholaydi. Menejer AQSHlik hamkasbidan farqli ravishda, betani SHveysariya bozor indeksiga bog‘liq holda hisoblaydi. Faraz qilaylik, ikkala holatda (kompaniya bo‘yicha ham, o‘rtacha soha bo‘yicha ham) beta-koeffitsent bir xil 1.1 ko‘rsatkichga ega va SHveysariya bozori bo‘yicha riskpremium 6%ni tashkil qiladi. Demak, kompaniya shveysariya frankidagi pul oqimlarini frankdagi foiz stavkasini 6.6% (=1.1×6%) stavkada diskontlashi kerak bo‘ladi. Faraz qilaylik, kompaniya o‘zining yangi fabrikasini SHveysariyada emas, balki AQSHda ochmoqsi. Bunda ham moliyaviy menejer investitsiyaning risk darajasini SHveysariya bozor indeksiga bog‘liq holda hisoblaydi. Lekin, shuni e’tiborga olish lozimki, kompaniyaning AQSHdagi biznesining qiymati SHveysariya fond bozorining o‘zgarishi bilan yaqin bog‘lanmagan. SHunday ekan, Amerikadagi loyihaning beta-koeffitsenti bilan SHveysariya fond bozori o‘rtasidagi bog‘liqlik qo‘rsatkichi 1.1 darajaga past. Bu qanchalik past? YAgona foydali indikator sifatida SHveysariya bozor indeksiga bog‘liq ravishda hisoblangan AQSH farmatsevtika sohasining beta-koeffitsenti olinishi mumkin. Aniqlanishicha, bu ko‘rsatkich taxminan 0.36 ga teng. Agar SHveysariya bozorining kutilayotgan risk-premiumi hamon 6%ni tashkil qilsa, unda kompaniya shveysariya frankidagi pul oqimlarini o‘zining AQSHdagi loyihasini 2.2% (=0.36×6) stavkada diskontlashi kerak. Bu borada quyidagicha savol tug‘ilishi mumkin: Nima sababdan kompaniya moliyaviy menejeri o‘z investitsiyalarining beta-koeffitsentini shveysariya bozor indeksiga bog‘lamoqda, vaholanki amerikalik hamkasblari uni AQSH bozor indeksiga bog‘lamoqda? Sababi, riskni ajratilgan holda qarash mumkin emas. Risk investor portfelidagi boshqa qimmatli qog‘ozlarga ham bog‘liq. Beta-koeffitsent risk darajasini investor portfeliga bog‘liq ravishda o‘lchaydi. Agar, amerikalik investor AQSH fond bozorida portfelga ega bo‘lsa, unda ichki bozorga investitsiya qilingan qo‘shimcha dollar – portfelning risk darajasini kamaytirmaydi. Ammo, agar investorlar portfeli shveysariya fond bozorida bo‘lsa, unda AQSHga qilinadigan investitsiya ularning risk darajasini kamaytiradi. Mana nima uchun AQSHga qilingan investitsiyalar shved kompaniyasi aksiyadorlari uchun boshqa kompaniya aksiyadorlariga qaraganda past risk darajasiga ega. SHu sababli, bunday investitsiyalardan keladigan past daromadlilik darajasi amerika kompaniyalari aksiyadorlaridan ko‘ra ko‘proq shved kompaniyasi aksiyadorlarini qoniqtiradi. Ham AQSH bozoriga bog‘liq holda riskni baholovchi kompaniya menejeri, ham shved moliya bozoriga bog‘liq holda riskni baholovchi menejer aksiyadorlar aksiyalarni faqat o‘z mamlakatlarida saqlaydilar degan noaniq farazga tayanadilar98. Amerikalik investorlar chet el aksiyalari hisobiga o‘z portfellari diversifikatsiyasini kuchaytirish orqali risk darajasini kamaytirish imkoniga ega bo‘lsalar ham, amalda o‘z aktivlarining juda kichik ulushini chet elga investitsiya qiladilar99. Ehtimol, ular xorijiy investitsiyalar yuqori xarajat talab qilishidan qo‘rqishar, ammo bu xarajatlar tarkibiga nimalar kirishi ko‘pchilik tadqiqotlarda noaniqligicha qolmoqda. Balki, qaysi xorijiy aktivlarni qanday bahoda sotib olishni aniqlash ularga katta qiyinchilik to‘g‘dirar, yoki investorlar chet el mamlakatlari xukumatlari ularni o‘z aksiyalariga egalik huquqidan mahrum qilishlaridan, dividend to‘lovlarini cheklanishidan yoki soliq qonunchiligining o‘zgarishi riskidan xavotirlanadilar. Xalqaro darajadagi o‘zgarishlar investorlar o‘zlarining xorijiy aksiyalari paketini dunyoning barja joyida kengaytirib borayotganliklarini ko‘rsatmoqda. Amerikadagi yirik moliya institutlari o‘zlarining xorijiy investitsiyalari hajmini sezilarli ravishda oshirmoqdalar va haqiqatan oxirgi vaqtlarda boshqa mamlakatlarga investitsiya qilmoqchi bo‘lgan investorlar tomonidan ko‘plab fondlar yaratilmoqda. Madomiki, investorlar xorijiy aktivlar bo‘yicha o‘zlarining ulushlarini oshirishar ekan, ichki bozorga bog‘liq holda betani hisoblash o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda, va aksincha, har qanday investitsiyani betakoeffitsentini investor qo‘lidagi portfelga nisbatan hisoblash borgan sari muhimlashib bormoqda. Bir-necha mamlakatlarda foiz stavkasi boshqa davlatlarga nisbatan past. Misol uchun, yaqin yillargacha YAponiyaning foiz stavkasi darajasi nol ko‘rsatkichga yaqin edi. AQSHda bu ko‘rsatkich 3%ga yaqin bo‘lgan edi. Ko‘pchilik YAponiya kompaniyalari uchun kapital bahosining pastligi ular uchun foydali deb o‘ylashadi. Bu ko‘p masalada xato fikrlash bo‘lsa, lekin bunda ehtimol Shunday mamlakatlar mavjudki, bunday faraz ularga to‘g‘ri kelmaydi. Moliyaviy chegaralari ochiq kichik davlatlar (misol uchun, Lyuksemburg) uchun ichki bozorga nisbatan beta-koeffitsentni aniqlash ma’nosizdir. Lyuksemburgda mahalliy aksiyalarga ega investorlar juda ham kam qandaydir darajada haqiqat ham bor. Anglashilmovchilik sababi YAponiyada foiz stavkasi ienada hisoblansa, AQSHda u dollarda hisoblanadi. Faraz qilaylik, ikkala holatda ham foiz stavkani real ko‘rsatkichlarda aniqlandi. Endi, ularni o‘zaro solishtirib quyidagi savolni berish o‘rinlimi: xorijiy investitsiyalar YAponiyada real kapital bahosini tushishiga sabab bo‘la oladimi? Ma’lumki, yapon xalqi azaldan tejamkor va yirik jamg‘armalarga ega bo‘lgan. Lekin vaqt o‘tishi bilan ular kelajakdan xavotirlanmoqdalar va ular odatdagidan ko‘ra ko‘proq mablag‘larini jamg‘armalarga yo‘naltirdilar. YAponiya sanoati bunday mablag‘larni o‘zlashtira olmadi va natijada mamlakat ularni chet el investitsiyalariga yo‘naltira boshladi. Xalqaro darajada investitsiya qilish doim ham investorlar uchun riskli hisoblanmaydi. Buni yuqorida keltirilgan misollar ham isbotlaydi. Zero, xalqaro darajada investitsiyalarni amalga oshirishda investorlar o‘z portfellarini diversifikatsiya qilishlari, to‘g‘ri investitsiya hududini tanlashlari va qulay bozor riskiga ega bozorlarni aniqlashlari muhim ahamiyatga ega.
3. Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etishning maqsadi va uning asosiy jihatlari Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etish ularning samaradorligini ochib berishda markaziy urinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samara uning xar bir ishtirokchilarining uz maqsadlaridan kelib chikib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim bulgan natijalarni kulga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Bozor isloxotlarigacha bulgan davrda, ya’ni markazlashtirilgan rejalashtirish tizimi amal kilgan paytda kapital kuyilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S. Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chikilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Buning asosida kapital kuyilmalarning iqtisodiy samaradorligani aniqllash tamoyillari samaradorlikning tarmok me’yor koeffitsienti yordamida takkoslama iqtisodiy samaradorlikni tashki hisoblash yuli bilan absolyut va nisbiy kurinishlardagi ularning koplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyani variatlarini tanlashda ham ushbu uslublarning uziga xos urni bor edi, lekin ular kattik dogmatik andozalar tizimi bilan chegaralangan edi. SHuning uchun ushbu uslublarda zarur bulgan ko’rsatmalar yuk edi, ya’ni bular: bozor iqtisodiyoti uchun muhim bulgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi noaniqllik va risklar, inflyatsiya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabilardir. SHuningdek kapital kuyilmalarning samaradorligini aniqllashda, baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jixatlari hamda loyiha ishtirokchilarining manfaatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul okimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshkalarga bulgan e’tibor uning uchun xos emas edi. Yuqoridagi holatlarni hisobga olmaslik ma’muriy boshkarish davriga mos keladi, chunki unda davlat mulki xukmron hisoblanar va bu borada undan boshka manfaatdorlar yuk edi. Bundan tashkari, xar bir loyiha davlat tomonidan belgilangan dasturlar orkali moliyalashtirilar, loyihaning samaradorligi, kreditning qaytarilishi unchalik ahamiyatga ega emas edi. SHuningdek xususiy tadbirkorlikning mavjud bulmaganligi insonlarni mustakil bir ish qilishlariga va faoliyat olib borishlariga yul bermas edi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, investitsiya loyihasi, eng avvalo, ma’lum bir maqsadni kuzlagan xolda kupchilikning (loyiha ishtirokchilari va axolining) manfaatlarini e’tiborga olish bilan amalga oshirilishi lozim. Xozirgi iqtisodiy vaziyat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihasini amalga oshirishda bir necha manfaatlarning uzaro tuknash kelishi jaxon iqtisodiyotidagi eng etuk tajribalarni Uzbekiston iqtisodiyotining uziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda joriy etish barcha soxalardagi kabi investitsiya loyihalari tahlilida ham uslubiy o’zgarishlarga erishishni takozo etdi va uni muhim vazifa sifatida kuydi. Ushbu vazifani echishda mualliflar V. V. Berens, P.M. Xavraneklar ishlab chiqqan- "Rukovodstvo po otsenke effektivnosti investitsiy” kitobida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashda "YUNIDO" uslubiyoti keng tadkik etilgan bo’lib, bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli urin tutadi. Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadkikotlari uchun muljallangan kapital kuyilmalarning samaradorligini baholashning jaxon tajribasi mutafassal yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jixatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdaga savollarga, ya’ni xom ashyo bazasini baholash, kurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning uz mablag’lari evaziga, shuningdek tashki moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta’minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini aniqllash (bular daromadlilikning ichki me’yori, sof diskontlashtirilgan daromad va x,. k.) jarayonlariga tegishlidir. Investitsiyalarni baholash uchun sharoitlar mavjud bulganda, loyihani tayyorlash moliyaviy va iqtisodiy tahlillar talablariga muvofiq xolda utkazilishi kerak. Agar moliyaviy tahlil buyicha mutaxassis texnik-iqtisodiy asoslashni ishlab chikishning boshlangich boskichlarida ushbu jarayonga kuyilgan bulsagina. tegishli mutaxassis orkali moliyaviy tahlil loyiha ishlab chiqilishining boshidan boshlab kuzatib borishi mumkin buladi. Investitsiyalash moliyaviy va iqtisodiy nukgai nazardan kelgusida investitsiyalarning umumiy boshlagich qiymatini oshiruvchi sof foydani xosil qilish va olish maqsadida barcha turdagi moliyaviy, iqtisodiy resurslarning uzok muddatga kuyilishi sifatida aniqllanishi mumkin. Ushbu kuyilmaning asosiy jixati — bu moliyaviy resurslarni (ya’ni investorning uz va karz mablag’larini) investitsiyalar tomonidan ishlab chiqarish aktivlariga kuyilgan asosiy va sof aylanma kapitalga aylantirish. Kelgusidagi sof foydaga kizikish loyihaga mablag’ soluvchi xar bir ishtirokchi tomon uchun umumiy bulsada, kutilayotgan foyda yoki daromad xar xil baholanishi va fark qilishi mumkin. YUNIDO uslubi buyicha moliyaviy tahlilning muhim jixatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
— investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
— kuyilmalarni baholash va loyiha kaytimi;
— loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish;
— risk, noaniqllik va boshkalar.
Moliyaviy tahlilning maqsadlari va andozasi "investitsiyalash" suzining mazmuni bilan ma’lum bir ahamiyat darajasida aniqllanadi. Investitsiyalash moliyaviy, iqtisodiy resurslarni kelgusida foyda olish yoki uni yaratish va ijtimoiy samaraga erishish maqsadida uzok muddatga iqtisodiy resurslarni kuyishdir. Ushbu kuyilmaning asosiy jixati investorning uz mablag’larini investitsiyalash asosida ishlab chiqarish aktivlariga, shuningdek ushbu resurslarni ishlatish bilan yangi likvidlikni xosil qilishga o’zgartirishda namoyon buladi. Yuqoridagilarni hisobga olish bilan "investitsiyalash" tushunchasi uziga xos aniqllik kasb etadi, moliyaviy tahlil va loyihani sunggi baholash esa loyiha buyicha talab qilinadigan kuyilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek kelgusi sof foydani tahlil etish va baholashni (qiymatini) kuzda tutadi. Ushbu maqsad uchun kullaniladigan usullar quyidagilardir: — loyihaning bashorat qilinish xususiyatlari xakkoniyligining tahlili; — investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy o’zgarishlarni aniqllash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va ahamiyatliligini tahlil etish; - investitsiyalardan keladigan daromad, ularning foydaliligi, samaradorligi orkali aks ettirilgan xar yillik xosil qilingan va jamgarilgan sof moliyaviy foydani aniqllash va baholash; — vakt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqllik sharoitida (aniql loyiha bilan boglik bulgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olish. SHunday kilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan boglik omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy okibatlarni tahlil kiladi va aniqllaydi. Moliyaviy tahlilning asosiy jixatlari quyidagichadir:Birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili — bu saloxiyatli investorlar va loyiha yaratuvchilariga loyihadagi moliyaviy okibatlarni ko’rsatish uchun yoki asosiysi texnik xarajatlarni yoki loyiha takliflarini tugallash uchun loyihani ishlab chikishning oxirgi boskichlarida amalga oshiriladigan ajratiluvchi faoliyat emas. Moliyaviy tahlil texnologiya va ishlab chiqarish kuvvati, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyi, resurslar, loyiha andozasi, marketing strategiyalarining moxiyati jixatidan aniqllanuvchi loyiha strategiyalarini ishlab chikish va turli xil mukobillarini kuzda tutishi lozim. Ikkinchidan, moliyaviy tahlilni utkazish jarayonida qaror qabul kiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni kullashini ham hisobga olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqllashga majbur kiladi va u investorlar talab kiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keluvchi usullarni tanlaydi. Masalan, investorlar past rentabellikda tezlashtirilgan amortizatsiyani afzal kurishi mumkin yoki, xatto, kichik daromadlar sharoitida bosh rakobatchiga nisbatan bozordagi uz ulushini kengaytirishni xoxlashi mumkin, bunda uning strategiyami mavjud firmaning yuqori rentabelliligani ta’minlashga xizmat kilsa ajab emas. Bu erda nafaqat katnashuvchi tomonlarning, balki jamiyatning ham kizikishini hisobga olish kerak. Jamiyatning kizikishi shundaki, bunda ular investitsiya jarayonida cheklangan resurslarning samarali ishlatilishi va mamlakatning rivojlanishiga inti-ladilar. Kizikishlarni nazorat qilish uchun turli xil ma’muriy va fiksal tadbirlar kullaniladi. Bu tadbirlar ham ragbatlantiruvchi, ham chegaralovchi bo’lib, loyihani baholash va moliyaviy tahlil jarayonlariga kiritilishi va aniqllanishi lozim.