Reja: Jismoniy tarbiya va uning vujudga kelishi

Jismoniy madaniyat – umumiy madaniyatning bir šismi, jamiyatning ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida toʼplangan inson jismoniy kamoloti soќasidagi moddiy va maʼnaviy boyliklari majmuasidir.
Moddiy boyliklarga sport inshootlari (stadionlar, sport zallari, basseynlar, tennes kortlari…), jismoniy tarbiya jiќozlari, maxsus kiyim, poyabzal… kiradi, shuningdek kishilarning jismoniy kamolot darajasi ќam kiradi.
Maʼnaviy boyliklarga esa jismoniy tarbiya ќašidagi fan va sanʼat asarlari (adabiyot, ќaykaltaroshlik, rang=tasvir, grafika, muzika …) mansub.
Jismoniy ќarakat – ijtimoiy ќarakatning oʼz oldiga aќoli jismoniy tarbiyasi darajasini oshirish va sportni rivojlantirishga yordam berishni mašsad šilib šoʼygan maxsus turi. U davlat, jamoat tashkilotlari va xalš ommasining jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish soќasidagi mašsadga yoʼnaltirilgan faoliyatini koʼzda tutadi.

4.Jismoniy tarbiya nazariyasining fanlar tizimida tutgan oʼrni.

Jismoniy tarbiya nazariyasi ijtimoiy, tabiiy va pedagogik fanlar bilan boђlišdir.

Jismoniy tarbiya va sport ќamisha jamiyat ќayotining ajralmas bir šismi boʼlib kelgan. Oʼrta Osiyoning mashќur olimi, Аbu Аli ibn Sino 1002-1011 yillarda «Tozalik ќašida risola» nomli asar yozgan. Bu risolada jismoniy xarakatga rioya etish, kishilarni salomat boʼlishi va jismonan bašuvvat boʼlishlarini taʼminlaydi.
Jismoniy tarbiya nazariyasining ilmiy-tabiiy asosi (anatomiya, fiziologiya, gigiena, bioximiya, biomexanika…)dan tarkib topadi. I.M.Sechenov va I.V.Pavlov taʼlimotlari, shuningdek ќarakat koʼnikmalarini shakllantirish va jismoniy sifatlarni rivojlantirish, taʼlim va tarbiya jarayonini toʼђri šurish šonuniyatlarini tushunish imkonini beradigan oliy nerv faoliyati ќašidagi zamonaviy tadšišotlar muќim oʼrin egallaydi.
Jismoniy tarbiya metodikasi pedagogik fanlar tizimiga kiradi va u psixologiya va pedagogika bilan chambarchas boђlišdir.
Jismoniy tarbiya nazariyasi ixtisoslashgan fan predmetlarining butun bir kompleksi bilan alošadordir. Ularning bir butun turi gumanitar xarakterda (jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi, umumiy pedagogika maktabgacha tarbiya pedagogikasi, jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi, bolalar psixologiyasi) boʼlib, jismoniy tarbiyani tashkil etish va rivojlantirishning ijtimoiy šonuniyatlarini, shunindek jismoniy mashšlarning kishi (bola) psixikasiga taʼsirini, pedagogik taʼsir etishning vositalari, shakl va metodlarini šoʼllash šonunlarini oʼrganadi.
Ularning ikkinchi bir turi biologik va aralash tabiiy fan predmetlari (jismoniy mashšlarini fiziologiyasi va dinamik anatomiya, bioximiya, meditsina, pediatriya, gigiena, vrach nazorati, davolash fizkulьturasi boʼlib, bolani biologik rivojlantirish jarayonini oʼrganadi.


5.Jismoniy tarbiya sohasida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari va ilg’or pedagogik tajribalar.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asoschilari P.F.Lesgaft, jismoniy mashšlarni tanlashda bolalarning yoshiga xos anatoma-fiziologik va psixologik xususiyatlari, ќarakatlarni asta-sekin murakkablashtirib va xilma-xillashtirib borish kabi omillarni asos šilib oldi. U jismoniy kamolotni fašat ašliy, axlošiy, estetik kamolot va meќnat faoliyati bilan oʼzaro alošadorlikdagina mavjud deb bildi.

E.А.Аrkin, L.I.Chulitskaya, D.V.Xuxlaeva, А.V.Keneman … ilmiy tadšišot ishlarida maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslarini yaratdilar.
Oʼzbekistonda jismoniy tarbiyani rivojlanishiga R.I.Ismailov, O.А.Rixsieva, X.T.Rafievalar ќam jismoniy tarbiya nazariyasini rivojlanishiga oʼz ќissalarini šoʼshganlar.
Аynišsa Oʼzbekiston Respublikasi mustašil davlat boʼlgandan keyin jismoniy tarbiya masalalariga šadriyatlarni tiklashga va uni rivojlanishiga katta eʼtibor berildi. Shu bilan birga Prezidentimiz I.А.Karimov farmonlari boʼyicha jumќuriyat aќolisini soђlomlashtirish, xalš soђliђini mustaќkamlash uchun jismoniy tarbiyaga va sportga katta eʼtibor berilmošda.
1992 yil 4 yanvarda «Jismoniy tarbiya va sport ќašida šonun» šabul šilindi. Shu orada Milliy Olimpiada Šoʼmitasi tuzilib, uni Xalšaro Olimpiada Šoʼmitasi tan oldi. Respublika sport Federatsiyalarini Osiyo va jaќon federatsiyalari tan olib, oʼz tarkibiga aʼzo šilib oldilar. Endi Oʼzbekiston sportchilari jaќon mišiyosida boʼlayotgan musobašalarda Oʼzbekiston bayroђi ostida šatnashmošdalar.
Oʼzbekiston Respublikasining Taʼlim tugrisidagi Šonunida (1997,29 avgust) bolalar jismoniy tarbiyasini yanada yaxshilash zarurligi yana bir bor taʼkidlandi.
Jamiyat yosh avlodni jismoniy jiќatdan soђlom, bašuvvat, xushchašchaš boʼlib, meќnatga, ќayotga va Vatanni ќimoya šilishga tayyor boʼlib oʼstirishdan juda manfaatdordir.
Ushbu ќujjatda jismoniy tarbiya uchun sharoit yaratish vazifasi ќam šoʼyilgan: sport zallari, maydonchalarni šurish, ularni uskunalar, anjomlar bilan jiќozlash va boshšalar.
Respublikamizda «Umid niќollari», «Universiada» kabi sport musobašalari yoshlar oʼrtasida muntazam oʼtkazilib kelinmošda.
Ќozirgi vaštda jismoniy tayyorgarlik «Salomatlik», «Аlpomish», «Barchinoy» meʼyoriy toʼplamlari asosida aniklanadi. Bu birlashgan davlatlar sport tavsifining talablari ќamda meʼyorlari bilan anišlanuvchi ќarakat koʼnikma, malaka, jismoniy sifatlar saviyasidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun jismoniy mashšlarni asosiy turlari ќamda ularni bajarishga oid talablar asosida meʼyoriy koʼrsatkichlar «Uchinchi mingyillikning bolasi tayanch dasturi» da koʼrsatilgan.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi amaliyot bilan chambarchas boђliš ќolda rivojlanib boradi. Rivojlanish manbai boʼlib mamlakatimizda va šardosh davlatlarda olib borilayotgan ilmiy tadšišotlar va ilђor tajribalar ќisoblanadi.
2000 yil «Soђlom avlod yili» deb eʼlon šilindi. Bundan oldin «Soђlom avlod uchun» ordeni taʼsis etildi va «Soђlom avlod uchun» xalšaro jamђarmasi tuzildi.
«Soђlom avlod» dasturi ishlab chišildi. Soђlom avlod deganda, eng avvolo, soђlom naslni, nafašat jismonan bašuvvat, shu bilan birga, ruќi, fikri soђlom, iymon-eʼtišodi butun, bilimli, maʼnaviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlod tushuniladi.
«Soђlom avlod» dasturi»da šuyidagi vazifalar belgilangan:
- soђlom oilani shakllantirish va oilada yuksak maʼnaviy-axlošiy muќitni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni takomillashtirish;
- davlat, jamiyat va oila tomonidan soђlom farzand tuђilishiga eʼtibor va ђamxoʼrlikni kuchaytirish;
- bolalarning salomatligini mustaќkamlash, taʼlim olishi va ќar tomonlama kamol topishi uchun shart-sharoitlarni yaxshilash;
- «Meќribonlik» uylarida, maktab-internatlarda va ixtisoslashtirilgan maktablarda tarbiyalanayotgan bolalarga davlat tomonidan yordamni kuchaytirish.
JISMONIY TАRBIYa TIZIMINING АSOSIY XUSUSIYaTLАRI
Jismoniy tarbiya tizimining asosiy xususiyatlari bu:
- ђoyaviylik;
- xalšchilik;
- ilmiylikdir;
JISMONIY TАRBIYa TIZIMINING ЂOYaVIYLIGI VА UNING YOʼNАLGАNLIGIDIR.
(vatanparvarlik, oʼz vatanini sevish, uni boyitish…)
Jismoniy mashšlar bilan shuђullanish jarayonida ichki dunyošarash shakllanib boradi ќamda jamiyat aʼzolarining aќlošiy sifatlari tarbiyalanib boradi.
Jismoniy tarbiya tizimining ђoyasi, uning vazifalari, tamoyillari, metodlari oʼz ifodasini topgan.
Jismoniy tarbiya tizimining mosligi, yoʼnalishi mamlakatimizda butun fušorolar uchun yagona boʼlgan jismoniy tarbiya tizimi tuzilganligidir.
Ќalšning jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik borasidagi muvaffašiyatlari ishlab chišarish masuldorligining oʼsishiga, demak xalš farovonligiga taʼsir etadi. Shuning uchun ќar bir shaxsni jismoniy tarbiyalash davlat uchun muќim ishdir.
Fušorolar orasida jismoniy tarbiyani tarђib etish mašsadida uyingoќlar, suv ќavzalari šurilmošda, gimnastika xonalari, maydonchalar jiќozlanmošda, sport anjomlari, kiyimlari, poyabzallar tayyorlanmošda. Sportning milliy turlari tiklanmoqda va rivojlanmošda.
Ilmiylik – jismoniy tarbiya tizimining xarakterli belgilaridan biridir. Mamlakatimizda tadšišotlar asosida yagona davlat dasturlari, oʼšuv šoʼllanmalar, darsliklar yaratilmošda, ќar bir yosh davri uchun jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik koʼrsatkichlari meʼyorlari ishlab chišilmošda, jismoniy tarbiya jiќozlari va buyumlariga boʼlgan talablar anišlanmošda.