Reja: I. Kirish II. Asosiy qism. Grammatik kategoriya haqida tushuncha grammatik kategoriyalarning asosiy belgilari Semantik kategoriyalar va grammatik kategoriyalar Morfologik kategoriya va uning turlari 4 O'zgaruvchan kategoriya III

Morfologik kategoriya va uning turlari
Bir-biriga qarama-qarshi kuyilgan morfologik grammatik kategoriyasi bilan umumiy grammar mazmunning (Mgk=Msh+Gm) yigindisidir. Grammarian kategoriya grammar shackllarning oddy arifmetik yigindisi emas, beams turgan.
shakllarning hosil bo'lgan sharoiti tizmasidan bulgan yangi bir butundir.40 shuning uchun grammatik kategoriya o'zi uchun hos bulgan umumiy mano (function) ga ega va bu mano shu kategoriyada ma'lum ko'rinishlarida, turlarda parchalanib, aniqlanib vokealadi. Buning uchun kategoriyasi umumiy grammatik manosi bilan category of birliklari (formalari) umumiy grammatik manolari o'zaro tur-zhins munosabatida b'ladi.41
Morfologik kategoriya ikkiga bo'linadi:
1. Nominativ turkum (dan, sifat, olmosh) N; 2.Muvaffaqiyatsizlik toifasi.F
Bu kategoriyalar oʻrtasida aniq chegara mavjud emas. Masalan, yozayapman - yozayapsan
- yozayapti, shahsni bildiradi shu sababdan fe'l categorizationlaridan shahs categorizationsiga tegishli; ezdim - yozayapman - yozaman zamonni bildiradi, shu uchun fe'lning zamon kategoriyasiga kiradi; table - stollar, kitob - kitoblar mavzu mikdori haqida ma'lumot beradi, ular son kategoriyasi tarkibiga kiradi. Grammatik kategoriya xusus morfologik paradigmalar yordamid shakllanadi.
Uzbek tilida kuyidagi morfologik kategoriya azhratiladi:
1. Uyqu toifasi - [0]: [-lar]
2. Kelishik turkumi - [0]: [-ning]: [-ni] ...
3. Kesimlik turkumi - mail-zamon, shahs-son ...
4. Ozgalovchi toifasi - harakat nomi, sifatdosh, ravishosh ...
5. Nisbat turkumi - aniq nisbat, orttirma nisbat ...
6. Egalik toifasi - [(i)m], [-(i)ng] ...
7. Kiyoslash toifasi - [0]: [-rok] ...
Morfologik kategorik tasnifi Morfologik kategoriyali bir necha jihatdan tasniflash.
1. Categoricalardagi formalarning manoviy tarkibiga koʻra grammatik categorical sodda va murakkab categoricalarga azhratiladi. Sodda categorical formalari Uzlari mansub bulgan ma'lum bir category manolarini ifodalashga hizmat qilib, butun mohiati bilan bitta categorical mansub buladi. Son, kiyoslash, kelishik, nisbat categorical sodda categorical jumlasidandir.42 Murakab categorical formalari sirasida airim manolar ichki paradigmalarni tashkil etishi mumkin. Bu paradigmalar twlik yoki notovlik bwla oladi.
2. Morfologik kategoriya suz turkumlari yoki gap bulaklariga xosligi jihatdan tasnifi. Lekin tasnif asosiga kwra morfologik kategorik leksik-morfologik va funksional-morfologik turlarga bwlinadi. Leksik-morfologik kategoriyalar shunday morfologik kategoriyalarki, ular suzlarning airim bahosi-turkumlariga xos. Bundai categorical shirasiga son, kiyoslash, nisbat, oʻzgalovchi toifa. Funksional-grammatik toifalarga kelishik, kesimlik toifalari. Kesimlik categorisi gap marcasini - kesimni shakllantirsa, kelishik categorisi uning boshka bwlaklarini shakllantiradi. Egalik toifalari formalari biror gapni uchun emas, suz birikmasi qurilishini ta'minlash uchun hizmat qiladi.
3. Morfologik kategorik sintaktik usullar, (qobiliyat) larining yunalishlariga khora hom tasniflanadi. Nutq chiziq tabiatiga ega bulganliga uchun, undagi barcha xususiyliklar birin-ketinlikda joylashadi. Istalgan birlikdan keyin ham, oldin ham nimadir (bushlik ham shu narsa) turadi. Shunga kura grammatika categoryarning syntactic imkoniyatlar (qobiliyat) lari “oldingisi bilan” va “keyingisi bilan” sifatida belgilanishi mumkin.
Uzbek tilida egalik, nisbat, kesimlik, kiyoslash, son categorization suzshakllarning “oldingisi bilan” aloklarini kuchli. Kelishik categoriasi suzshaklning “keyingisi bilan” aloqasi borligini kuchli.
Turk tillarda tobe-hokimlik munosabati “tobe+hokim” kabi katyiy bolganligi tufayli, “oldingisi bilan” belgili morfologik kategoriyalar aini zamonda “hokimlik” belgisi, “keyingisi bilan” belgili categorical esa “tobelik” belgisiga egadir.
Morfologik kategoriya tahlili
Kelishik morfologik kategoriyalar ichida uzining sintaktik tabiati goyat ustunligi bilan azhralib turadi. Shu tufaili ham kelishiklarning semantik xususiyiyati uchun kelgan qarashlar sintactic zhihatiga berilgan bagoga nisbatan hilma-khil va tarkok. Ushqo'rg'onlarni ikki katta guruhga berishi mumkin:
1. Kelishiklar o'z semantikasiga ega emas. 2. Kelishiklar o'z ego semantikasi.
Kelishiklarning o'z semantikasiga ega bwlishning ikki zhihatdan shartlash mumkin:
1. Falsafiy jihat. Har qandai borlik – har qanday til birligi kabi kelishiklarning ham mavjud bhlishi tekshirish mohiyatan ziddiyatli ikkilangan bHishni talab qiladi. Sintaktik bu ziddiyatning bir kutbi (ning khech kimda shubkha koldirmaidi) bwlsa, uning kutbi (uning borligi biroz shubkha tugdirsa ham) semanticadir.
2. Lisony zhihat. Kelishiklarga mohiyatan hos bulgan ziddiyatli zhihatlar khar birining realizationsi uchun kulai lisoniy mavjud mavjud. Sintaktik zhihatning realizationi uchun bundai imkoniyatlar kancha keng bulsa semantic zhihat uchun bu hil imkoniyatlar chegaralangandir.
Hozirgi o‘zbek adabiyoti tilida shartnomalar miqdori haqida turlicha qarashlar mavjud. Bu yagona nuqtadan keyin asosan -to, -niki, -dek qo`shimchalari keladi. - Niki va-dek paradigmasida ortiqcha tortishuvlarga o‘rin yo‘q. Bu ikki qo‘shimcha ma’no va sintaktik xususiyatlariga ko‘ra tartiblangan. Nikining sintaktik vazifasini turkiy izofalar hosil qila olmasligi bilan bir qatorda, maʼnoning oʻsha qismida ham keskin farq borki, ular goʻyo ularni yaqinlashtiradi. Agar bog'liqlik ramziy bo'lsa, u holda bog'liqlik baholidir.
Umumiy undoshda gapdagi kerakli so'zning manbasi yordam berishi mumkin. Bu iborada umumiy kelishuvdagi so'z ham "keyingi" hukmron holatda, ham "oldingi" krep turning bo'ysunuvchi pozitsiyasida:
a) kechagi vaqt, xur list, chakkon qiz...
b) Andijon shahri, G‘isht devor, Arofat ona...
Sintaktik pozitsiya hisobga olingan boshqa barcha konventsiyalar faqat joylashuvga bo'ysunishi mumkin. Boshqa konventsiyalar "anonim" ishlatilishi mumkin, ammo ular boshqa konventsiyada. Bitimlar orasida yagona (O) bo'lgan asosiy kelishuv shunday amalga oshiriladi. Hamma hollarda ham asosiy shartnoma boshqa shartnomalarni almashtirishi shart emas.
Bosch kelajagi va kelajak kelajagi bilan joylarni almashish uchun barcha imkoniyatlarga ega. Cheka, ZhK va OK bilan o'rindiqlarni almashtirish imkoniyati juda cheklangan.
Gap shundaki, kelasi zamon uch xil variantda o‘lchovlarga ega: 1) ning: baxt dwstim;
2) -ing (I, II shaxs olmoshidan keyin): mening uyim;
3) -n (III shaxs egalik affiksidan keyin kelgan misralarda): koshin karoshi.
Karatkič kelishigi qo‘shimchasini olgan so‘z egalik qo‘shimchasini olgan so‘z bilan ham bog‘lanishi mumkin: Bizning chodirimiz sizning chodiringiz emasmi? (Qo'shiqdan)
Ikkinchi holatda (egalik affiksisiz so`z bilan bog`lanish) qaratkich qo`shimchasida tobelik qiymatining ortishi, so`zsiz bog`lanishning kamayishi (turkcha isof yasalishi) xarakterlidir. Bunday nomuvofiqlik turkiy tillar tarixida unga asos bo‘lgan aniqlovchidagi kelishmovchilikdan ham eskiroq so‘z mavjudligi bilan bog‘liq. men kabi kimdir bilan yoki uyda, kelishi bilan kuyladi ... Bu vaqtda, til blokining faoli tugaydi. To‘satdan pudratchilar birdaniga “kotib” bo‘lib, ajralmas xizmatga aylandi.
TKdagi so'z ('' ga munosabat) faqat fe'l bilan boshqariladi. Fe’llar TSdagi so‘zga munosabatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: ratsional fe’llar (TS da so‘zni boshqaradi) va ratsional fe’llar (TS da so‘zni boshqarmaydi).45
T.K. yasalgan so`z orqali bola kelib Ko`rgazmachini tanbeh qiladi: Samandarovni supaga tashlaydi (A.Xor).
O'zgartirish shartnomasi (teri nazoratidan) va asosiy kelishuvni almashtirish juda cheklangan: non yeyish - yeyish, shakar berish - shakar berish ... . Egasining bunday tartibdagi so'z haqida g'oyasi bo'lishi mumkin bo'lgan joylar ham bor: Xonamizda turli xil gullar bor.
LCD-ning semantikasi (miqyosda) o'ziga xoslik, o'ziga xoslik, tekislash kabi semantik nuanslarning imkoniyatidir. ZhKdagi so`z tabiiyki, buning ma`nosini anglashda katta ta`sir ko`rsatadi: jonga jon, konga kon; kaddi kaddi-basti osmonga teng; ko'chaga qaraydi; yolg'onga ishondi ...
OK (ku in -da) ning BC bilan ofseti SP va TC dan kamroq farq qiladi. Qiyoslang: men institutni o‘n uchinchi kursda bitirganman // Institutni o‘n uchinchi kursda bitirganman.
O'qdagi so'z harakat holatining ma'lum bir pozitsiyasiga ishora qiladi. Atrofdagi matnning tabiatiga qarab makon, vaqt, ob'ekt, muhit kabi ma'nolar amalga oshirilishi mumkin.
Sintaktik va semantik izchillik kategoriyalari UGMning ikkita bahsli jihatini tashkil qiladi. Shartnoma kategoriyasi sintaktik jihatdan ustunlik qiladi.
Uyqu toifalari
(O) va (-lar) hozirgi o‘zbek tilida miqdorni bildirish uchun qo‘llaniladigan shakllardir. Maxsus grammatik ma'nolar -:
1. Kub ifodasi: Qizlar shosha-pisha aylanib ketishdi. Shu bilan birga, miqdoriy noaniqlik va sifat jihatidan bo'linuvchanlik ifodalanadi.
2. Kollektiv ifoda: gazeta so'zlovchilari.
3. O‘xshashlik yoki bog‘lanishning kuchli kuch ifodasi: Qodiriy ketdi, Zaynablar tirik... (M.Yusuf).
4. Bashorat: Besh kun oldin...
5. Manoning ifodasi: Boshim og‘riyapti. (O) HGMlar quyidagilar:
1. Yassilik ifodasi: Muzqaymoq kamarga sig‘maydi.
2. Ko‘plik iborasi: besh kishi (miqdori), bir-ikki kishi (noaniq) 3. Birlik ibora: shu kun.
Har ikki shaklda ham ko‘plik tabiati har xil bo‘lsa, (O) shaklida yaxlitlik va yaxlitlik ma’nosi kuchli bo‘lsa, (-c) ha, yasalish, bo‘lishlik ohangi saqlanib qolgan. O‘zbek tilshunosligida mayl, zamon, shaxs va son, bo‘lishsizlik ma’nolarini to‘rt raqamga birlashtirib, bu to‘rt raqamni fe’lga nisbat berish an’anaga aylangan. Ammo bu ko'rsatkichlar bilan og'zaki bo'lmagan so'zlar hosil bo'ladigan holatlar ham mavjud. Misol uchun,
Men ishlayapman // Ishlayapman
Bu ikki gapdagi fe’l va fe’l (ot)ning bir xil shaxs qo‘shimchasi bilan o‘zgarishiga nima sabab bo‘ladi? Ko‘rinib turibdiki, bu umumiylik ular tomonidan bir xil sintaktik vazifani bajarishda namoyon bo‘ladi. Ikkala so'z ham qisqartirilgan.
I. I. Meshchaninov shunday yozadi: “... shaxs-sonda ... so‘z turkumi emas, balki gap bo‘lagi o‘zgaradi47. Albatta, so‘z turkumi (fe’l) shaxs-son bilan ham xarakterlanadi, lekin bu uning yagona xususiyati emas: fe’lning o‘zi shaxs-sonda o‘zgaradi, chunki tildagi har bir kesim shaxs-sonda o‘zgaradi. Xulosa qilib aytganda, shaxsiyat, vaqt va moyillik bir-biri bilan bog'liq. Bu ko'rsatkichlarni butunlay fe'lga bog'lash mumkin emas. Xulosa qilib aytganda, shaxslar soni, vaqt va mayl ijobiy-salbiydir. Lekin o'z-o'zidan ular kesimni ifodalash uchun etarli emas. Misol uchun, G'iybat undan yuz o'girdi. Ko‘rinib turibdiki, bu gapdagi fe’lning ko‘rsatilgan zamoni morfologik jihatdan zamon, tasdiq-inkor, shaxs-son ma’nolarida tuzilgan bo‘lsa-da, qisqartma emas. Kesim bo‘lishi uchun bu morfologik ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda shu ko‘rsatkichlar orqali hosil bo‘lgan so‘zni kesim vazifasi sifatida tavsiflovchi sintaktik kategoriya harakati ham zarur.
Joziba va zamon kategoriyasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, zamon kategoriyasi ish-harakatning nutq momentiga munosabati, jalb kategoriyasi esa xuddi shu harakatning voqelikka munosabatidir. Demak, ikkalasi ham bir xil harakatning nisbati hisoblanadi. Yasov turkumi mohiyatining semantik tomoni ravish va zamon ifodasi, sintaktik tomoni esa gap yasashda qatnashishdir.
Shaxs-son kategoriyasi mohiyatining semantik tomoni shaxs va sonning ifodalanishi, sintaktik tomoni esa gap yasashdagi ishtirokidir.
Tasdiq-inkor kategoriyasi mohiyatining semantik tomoni bo`lishlik va bo`lishsizlik ifodasi, sintaktik tomoni esa gap yasashda qatnashishdir.
Bu turkumlar “gap tuzishda ishtirok etish” sintaktik umumiy belgisiga ko‘ra guruhlanadi va “gapning ma’naviy qurilishi” asosida ekvivalent konfliktga kiradi: kelishik: zamon, shaxs: son, bo‘linish: bo‘linmaslik.