Режа: Христианлик тарихи. Христианлик таълимоти. Христианлик маросимлари. Христианлик тарихи

Никоҳ маросими. Христианликда келин ва куёвларнинг ўзаро хоҳишлари асосида келгуси ҳаётларида эр-хотин бўлиб бирга яшашларини таъминлаш учун амалга ошириладиган сирли маросим. Никоҳда ҳам сирлилик бор, эркин тарзда руҳоний ва черков ҳузурида эр ва аёл тарафидан оилага садоқатли бўлишга ваъда берилади. Уларнинг оилаларига Исонинг руҳи бирлашиб кетишига оқ фотиҳа берилади ва улардан соф эътиқодли христиан болалар туғилиши ва тарбияланиши Худодан сўралади.
Ушбу маросим XVI асрда пайдо бўлган. Католик йўналишига кўра, никоҳ Исо ва черков орасидаги узвий боғлиқ руҳий муносабатнинг бир кўринишидир ва шунинг учун ҳам муқаддас маросим саналади. Бир маросим сифатида никоҳ, икки киши орасидаги аҳдлашувнинг черков томонидан муқаддас деб билиниши ва бу жуфтликнинг черковда муқаддас бир боғич билан боғланишидир. Никоҳ Худо томонидан юзага келтирилган бир жамланиш бўлгани учун, қадим-қадимдан муқаддас деб билинган. Худонинг ўзи одамларнинг никоҳ иттифоқини ҳимоя қилади.
Черковнинг таъкидлашича, никоҳда асосий нарса ҳуқуқий ёки иқтисодий эмас, балки ахлоқий жиҳатдир. Айни пайтда, бу ахлоқий жиҳат, диний жиҳат билан айнан бир нарсадир. Шунинг учун ҳам никоҳ маросимини ўтказмай туриб, чинакам ахлоқий, оилавий муносабатларнинг бўлиши мумкин эмас. Черковда ўтказилган никоҳ христиан оиласининг қонуний асоси ҳисобланади. Шу боис, уни бузишлик мумкин эмас деб уқтирилади.
Юқорида қайд этилганидек, бу маросим христианликнинг турли йўналишларида турлича шаклда амалга оширилади. У православликнинг ҳам асосини ташкил этади. Фақат уларнинг бажарилишида католиклар билан православлар орасида баъзи фарқлар бор.
Рождество – Исонинг туғилиши муносабати билан ўтказилувчи, христианлик динидаги энг муҳим байрамлардан биридир. Католик, протестант ва православ йўналишларига кўра, янги тақвим ҳисоби бўйича (Григорян йил ҳисоби бўйича) 25 декабрда нишонланади. Рус православ черковларида эса, эски тақвим (Юлиан) йил ҳисоби бўйича 7 январда нишонланади.
Дастлабки даврда “Рождество” ва “Худонинг зоҳир бўлиши” байрамлари бир-бирига мос келган. Байрам кунларини танлаш черков анъаналари бўйича “Илоҳий хушхабар” байрами (Юлиан тақвими ҳисобида 25 март куни) билан алоқадорлик асосида ва ундан кейинги тўққиз ой ичидан танлаб олинган. Маълумки, яҳудийлик бўйича “Ханукка”, римликлар ҳисобида эса “Сатурнали”, Рим империясида Митра худосининг туғилган куни нишонланади. Христианликкача бўлган нормалар Халоскорнинг ғорда таваллуд топиши, унинг болалиги, ўзга нарсалар билан муносабати, Сулаймон (Саломон) ҳақидаги, Вифлеем юлдузлари ҳақидаги апокрифлар ҳикояларида ва халқ оғзаки ижодида намоён бўлади. Қадимги даврга оид қабр тошларидан бирида шунга тегишли сурат сақланиб қолган.
Православ йўналишида Рождество Пасхадан кейинги ўринда турувчи муҳим байрам ҳисобланади, католик йўналишида эса йиллик энг асосий байрам сифатида нишонланади. Православликда Рождество байрами қирқ кунлик Постдан аввал ўтказилади. Махсус ва қатъий тартиб асосида, бу маросим осмонда биринчи юлдуз пайдо бўлгунча бажарилади. Бу қоида “сочельник” деб номланади. V асрда Анатолий Константинопольский, VII асрда Андрей Иерусалимский, VIII асрда Иоанн Дамаскийлар тарафидан бу байрамда ижро этиладиган Рождество куйи ҳам яратилган.
Агар Рождество шанба ёки якшанба кунига тўғри келса Иоанн Злотоуст ёки Буюк Василий литургиялари бажарилади. Рождестводан чўқинтиришга қадар бўлган вақт рус халқи анъаналарига кўра “святка” деб аталади. Улар бу вақтда ёвуз кучлар кезиб юради деб ҳисоблайдилар.
Оддий халқ эътиқодига кўра, агар Рождество куни қор ёғса, ёки кун иссиқ бўлса, қиров бўлса дон мўл бўлади. Осмон юлдузли бўлса нўхот мўл бўлади. Бўрон асал мўл бўлишини англатади. Рождество агар 31 кунлик ойларга тўғри келса, ҳосилдорлик яхши бўлмайди, деб ҳисобланади. Бундан ташқари Рождество куни бичиш-тикиш ишларини бажариш мумкин эмас. Бу иш бажарилса болалар кўзи ожиз туғилиши мумкин, деган эътиқод мавжуд. Букри болалар туғилмаслиги учун шу куни тўқувчилик қилинмайди. Эрталабки нонуштада сув ичилмайди. Рождество куни никоҳ тузилмайди.
Христиан таълимотига кўра, рождество куни уч маҳал (қуёш чиқаётганда, эрталаб ва кундузи) ибодат қилинади. Рождество белгиси яширин бўлиб эътиқодли инсоннинг қалбида бўлади. XII асрдан бошлаб католик ибодатхоналарида Исонинг чақалоқ қиёфасидаги болалар ибодати намойиш қилина бошлаган. Унинг туғилган куни (яъни Рождествода) инсонлар учун қутқарувчи ва абадий ҳаёт эшиклари очилади, деб эътиқод қилинади.
Католикларда рождество пости “адвент” деб аталади. У авлиё Андрей кунидан кейинги биринчи якшанбада – 30 ноябрда бошланади. Байрам ярим тундаги, эрталабки ва кундузги уч ибодат билан нишонланади ва Исо Масиҳнинг Ота-Худонинг кўксидан, Биби Марямнинг қорнидан, диндорнинг кўнглида рамзий маънода туғилишини англатади. Ўша куни таъзим қилиш учун эҳромларда гўдак Исонинг ҳайкалчаси қўйилган беланчаклар ўрнатилади.
Рождество оилавий байрам бўлиб, бу кунда фақат махсус таомларгина дастурхонга тортилади. Булар балиқ, мева, сабзавотлар ва ширинликлар. Осмонда биринчи ўнта юлдуз пайдо бўлганда ибодатхоналарда маросимларни бажаришга киришадилар. Католиклар учун бажариши шарт бўлган амаллар: рождествонинг биринчи куни дастурхонга гўштли маҳсулотлар, чўчқа, курка, балиқ гўшти тортилади. Дастурхон бу кунда қанчалик мўл бўлса, келгуси ҳаёт шунчалик фаровон бўлади, деб биладилар. Шунингдек, ушбу кунда ҳамма жойда совғалар улашилади.
Черков томонидан Исонинг туғилишини байрам қилиш IV асрдан бошланган. Черков таълимотига кўра, бу байрамни Худо томонидан Исо шарафига бағишлаб байрам қилиш тавсия этилган.
Италияда рождество куни уйларидан эски кийимларни, нарсаларни, буюмларни кўчага ирғитиб юборадилар, шу байрамда ҳаттоки урушлар тўхтатилган. Айрим аразлашиб юрган кишилар ярашганлар, беморлар ҳолидан хабар олиб, уларга совғалар берганлар. Исо инсониятни гуноҳидан озод қилиш учун ўз жонини фидо қилиш, Ер юзида адолат ўрнатиш учун туғилган деб тасаввур қилинади ва унинг туғилган куни байрам қилинади.
Пасха. Яҳудийлик ва христианлик динларида бир хил номланувчи Пасха – христианларда, айниқса, катта тантана билан ўтадиган байрамдир. Пасха (қад. яҳудийча “Пейсах” – ўтмоқ) – яҳудийлар ва христианларнинг баҳор байрами.
Қадимда кўчманчи сомий қабилалари Пасхани чорва молларининг баҳорги болалаш вақтида байрам қилганлар. Бу қабилаларнинг ўтроқлашиши ва деҳқончилик билан шуғулланиши натижасида Пасха йиғим-терим байрамига айланган.
Пасха яҳудийларнинг йиллик байрамлари ичида энг эътиборлисидир. Бу байрам христианларнинг Пасхасидан фарқли ўлароқ, яҳудийларнинг Мисрдаги Фиръавн қуллигидан озодликка чиққанлари (тахминан мил. ав. 8-аср) муносабати билан нишонланади. Яҳудийлар Пасхасида кейинчалик мессияни кутиш ғояси ҳам ўз ифодасини топади.
Тадқиқотчи А.Ранович ўзининг “Қадимий яҳудий дини тарихи қиссалари” (“Очерки истории древнееврейской религии”) номли китобида бу байрамнинг келиб чиқиши, унинг нишонланиш сабаблари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтган. Унинг фикрича, дастлаб бу байрам чорвадор-деҳқонлар томонидан, кейинчалик эса Библияга кўра, мисрликлар қўлидаги қулликдан озод бўлиш шарафига нишонланган.
Мазкур байрам Рус Православ черковида яна “Воскрешение Иисуса Христа” деб ҳам номланади. Католиклар (Ғарбий христианлик)да пасха 22 март – 25 апрель оралиғида, православлар (Шарқий христианлик)да 4 апрель – 8 май оралиғида нишонланади. Бу байрамни нишонланишининг ҳам ўз сабаби бор. Яҳудийлар Пасхани Мисрдаги қулликдан озод бўлганликлари шарафига байрам қилсалар, христианлар Исо Масиҳнинг қайта тирилганини нишонлайдилар.
Христианлик таълимотига кўра, бу Исо Масиҳ ўлимининг учинчи куни содир бўлган. Маълумки, шанба яҳудийлар учун муқаддас кун ҳисобланади. Шанба куни ҳеч қандай иш қилмайдилар, ҳатто, ўлик ҳам кўмилмайди. Христианлик таълимотига кўра, Исо Масиҳ жума куни кечқурун вафот этган. Уни якшанба куни дафн этмоқчи бўлишади. Бир қанча аёллар Исо Масиҳнинг қабри олдига ибодат қилиш учун келадилар. Улар орасида Мария Магдалена исмли аёл ҳам бор эди. У тош устида кўриниши чақмоқдек ёрқин, кийими қордек оқ фариштани кўради. Фаришта аёлларга Исо Масиҳни қайта тирилгани ҳақида хабар беради. Натижада бу хабар тез орада ҳамма жойга тарқайди. Мария Магдалена Рим императори ҳузурига борганида унга қизил рангга бўялган тухумни кўрсатади ва “Исо қайта тирилди”, дейди. Шунинг учун христианлар тухумни барча туғилишларнинг аввали, деб ҳисоблайдилар. Шундан бери “Пасха” байрамида тухумни бўяб, бир-бирига тақдим қилиш одат тусига кирган.
Бу байрамнинг асосий ғояси шундаки, Исо Масиҳ ўлимга рози бўлиш билан ўз қавмини гуноҳлардан сақлаб қолган, деб эътиқод қиладилар. Бу байрам етти кун давом этади. Яҳудий ва христианларда Пасха байрамини нишонлаш вақти бир ҳафтага фарқ қилади. Яҳудийлар уни христианлардан аввал нишонлайдилар. Бу христианларнинг хоҳишига кўра, Мазкур сана милодий 325 йили Никея шаҳрида бўлиб ўтган биринчи бутун олам саборида белгиланган.
Христианликда асосий ибодатлар мажмуаси литургия деб номланади. Литургия (юнон. – ибодат) – православликда эрталабки ёки тушки ибодат (обедня), католикларда литургия месса деб ҳам аталади. Унда нон ва вино тотиш маросими ўтказилади. Литургия уч қисмдан иборат. Биринчи қисм – проскомидия деб аталади. Унда черков хизматчиси нон ва вино тотиш маросими учун диндорларга нон ва вино тайёрлайди. Иккинчи қисм – ошкор эълон қилиш (оглашение) деб номланади. Бунда чўқинтириш олдидан христиан таълимоти таништирилади ва хоҳлаган кишилар иштирок этиши мумкин. Учинчи қисм – эътиқодлилар литургияси деб аталади ва у фақат чўқинтирилганларга тааллуқлидир. Литургия вақтида турли маросимлар бажарилади худога илтижолар қилинади, диний қўшиқлар куйланади, ваъзлар айтилади ва ҳ.к. Черков литургияни “сир-асрорлар сири” деб атаб уни фақат Исо Масиҳнинг ўзи сирли кечада белгилаган, деб ҳисоблайди.