Режа: Эконометрика фанининг ривожланиш тарихи Эконометрика фанининг предмети ва вазифалари Эконометрик усулларнинг хусусиятлари

3. Эконометрик усулларнинг хусусиятлари
Эконометрик усуллар иқтисодий, математик ва статистик маълумотларнинг учта соҳасини синтез қилишга асосланган. Эконометриканинг асосини иқтисодий модел ташкил этади, у иқтисодий ҳодиса ёки жараёнларнинг характерли хусусиятларини акс эттиради. Мисол учун, харажатларни таҳлил қилишнинг энг кенг тарқалган усули - ишлаб чиқариш. Бу шахмат ўйини бўйича қурилган ҳамда харажатлар ва ишлаб чиқариш натижалари ўртасидаги боғлиқликни ихчам шаклда тақдим этишга имкон берадиган матрицали (мувозанатли) моделлар. Ҳисоб-китобларнинг қулайлиги ва иқтисодий талқиннинг аниқлиги матрицали моделларнинг асосий хусусиятлари ҳисобланади.
Эконометрик усуллар, айниқса, компютерларнинг пайдо бўлиши билан ривожланди. Ушбу усулларни ўзлаштиришда ва улардан иқтисодий ҳисоб-китобларда фойдаланишда компютерлар муҳим рол ўйнади. Аммо, шуни таъкидлаш керакки, ўрганилаётган статистик тўпламнинг моделини расмийлаштириш пайтида таҳлилдан ташқарида кўп нарса қолади. Ушбу ҳолат, айниқса, мантиқий моделлаштириш усулларидан эконометрик моделлаштиришга ўтганда аниқ кўринади.
Иқтисодчи фаолиятининг ўзига хос хусусияти - бу маълумот этишмаслиги ва тўлиқ бўлмаган дастлабки маълумотлар шароитида ишлаш. Бундай маълумотларни таҳлил қилиш учун эконометриканинг махсус усуллари керак. Эконометриканинг асосий муаммоси эконометрик моделни қуриш ва ҳақиқий иқтисодий жараёнларни тавсифлаш, таҳлил қилиш ва прогнозлаш учун фойдаланиш имкониятларини аниқлашдир.
Иқтисодий жараёнларни эконометрик моделлаштириш доирасида график конструкциялардан фойдаланганда функционал боғлиқликлар жуда аниқ намоён бўлади. Графиклардан фойдаланиш турли кўрсаткичларнинг ўзгариши билан белгиланадиган функционал алоқаларни динамикада тақдим этишга имкон беради. Иқтисодчилар томонидан қўлланиладиган график усул бир қизиқ хусусиятга эга, омил белгилар (x_i) одатда ордината ўқида, натижавий белги (y) эса - иқтисодиётда ривожланиб келган анъаналар билан боғлиқ бўлган абцисса ўқида чизилади.
Эконометрик усул айниқса маҳаллий иқтисодий шароит ўзгаришига сезгир бўлган маҳаллий даромадларни прогноз қилиш учун энг мос келади. Тренд ва экспертларнинг прогнозлари маҳаллий иқтисодий шароитларга бефарқ бўлган ёки шу қадар беқарор бўлган маҳаллий даромадларни прогноз қилиш учун энг мос келади, чунки бирон бир сабабий муносабатларни аниқлаш мумкин эмас. Маҳаллий харажатларни прогноз қилиш учун детерминистик усулдан фойдаланиш яхшидир.
Бироқ, бу ерда асосий қийинчилик шундаки, иқтисодий маълумотлар (айниқса, вазият тез ўзгариб турадиган даврларда) модел параметрларини тахмин қилиш учун талаб қилинганидан анча кам эркинлик даражаларига эга. Шунинг учун вақтли қаторларни таҳлилчилари фақат битта ёки иккита ўзгарувчига эга бўлган аниқ белгиланган статистик моделлардан фойдаланадилар. Бундан ташқари, солиқ тушумларини тўғридан-тўғри баҳолаш учун ARIMA ва VAR усуллари муваффақиятли қўлланилади.
Вақт қаторлари бир вақтнинг ўзида тенгламалар тизими кўринишидаги эконометрик моделларни яратиш учун асосий маълумот манбаи ҳисобланади. Бироқ, структуравий моделларни яратиш усуллари (айниқса, кўплаб тенгламалар ва ўзгарувчиларни ўз ичига олган йирик моделлар) анча мураккаб, шунинг учун сўнгги ўн йилликларда яна бир ёндашув ишлаб чиқилди ва кенг қўлланилди - векторли авторегрессия моделларини қуриш.
Математик статистика эконометрик тадқиқотларнинг кучли воситасидир. Эконометрикада математик статистика усулларидан фойдаланиш табиий ва асослидир. Бироқ, иқтисодиётда статистик маълумотларни олишнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, эконометриклар ўзларининг ишланмаларидан ҳамда математик статистикада мавжуд бўлмаган махсус таҳлил усулларидан фойдаланишлари керак.