sunnaning to‘rtinchi imomi deb e’tirof etiladigan Imom Ahmad ibn Hanbal (164-241/781-855)
Buyuk mujtahidlar davrida yuqorida zikr etilgan mujtahidlar nomi bilan bog‘liq asosiy
ya’ni «taqlid davri»ga o‘tdi. Bu davr fiqh ilmi avvalgi davrlar an’anasi ta’siri ostida rivojlanib,
yuksak bir maqomga erishgan vaqtga to‘g‘ri keladi. YUqoridagi davrlardan ma’lum bo‘lgani kabi,
buyuk mujtahidlar vujudga keldilar, ularning tarafdorlari paydo bo‘ldilar. Turli mazmundagi asarlar
yozildi va sharh etildi. Bu davr faqihlarida taqlid ruhi kuchli edi. Ularda asosan o‘zlaridan oldingi
mujtahidlarning fikrlarini «shar’iy nass» (shar’iy hujjat) sifati qabul etar edilar. SHunday bo‘lsada
bu davr faqihlari orasida o‘zlarining ilmiy-amaliy faoliyatlari natijasida mislsiz bebaho asarlarlar
yaratgan allomalar etishib chiqdi. Ularning bu asarlari uzoq davr mobaynida muhim manba bo‘lib
xizmat qilish bilan birga, hozirgi kunda ham o‘z mavqeini va qadr-qimmatini yo‘qotgani yo‘q.
VIII asrning oxiri - IX asrning boshlarida Movarounnahrda (hozirgi O‘rta Osiyoning
aksariyat qismi) islomdagi ahl as-sunnaning Hanafiyya mazhabi tarqala boshladi. Buxoro va
Samarqand shaharlarida shu mazhab ta’limoti asosida Movarounnahr fiqh maktabi tarkib topdi.
Movarounnahrlik faqihlar teran bilimlari, qimmatli asarlari bilan islom dunyosida katta shuhrat
qozondilar. Faqihlarning davlat hukmron doiralari, xalq ommasiga ta’siri juda kuchli edi. Diniy
va ijtimoiy hayotda uchraydigan barcha muammoli masalalar faqihlar orqali echilgan. Fiqh
shaxs, oila va jamiyat hayoti turli shahobchalari masalalarini qamrab olganligi tufayli
Movarounnahr maktabi namoyandalari bu o‘lka xalqlari an’analari, urf-odatlarini umumislom
mavqelaridan turib tahlil qilishdek vazifani bajarganlar. Movarounnahrlik faqihlarning bir necha
avlodlari faoliyati orqali mahalliy xalqlarning tarixiy, huquqiy an’analari islom madaniyatida o‘z
aksini topdi.
VIII-X asrlarda Movarounnahrning ayrim shaharlardagi hanafiylikka asoslangan ilmiy
markazlar paydo bo‘ldi. Bunga Iroq va Xuroson maktablarining ta’siri katta bo‘ldi. Buxoro
maktabiga Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al-Buxoriy (vaf. 832 y.) asos solgan. Samarqand
ilmiy markazining shakllanishiga Abu Sulaymon al-Juzjoniy, Ibn Samo‘a va SHaddod ibn
Hukaym kabi Balx faqihlarining xizmati katta bo‘ldi. Buxoro faqihlari bu davrda asosan fiqhning
amaliy masalalari (furu‘ al-fiqh) bilan, samarqandliklar esa o‘z ilmiy faoliyatlarini ilohiyot (usul
ad-din) mavzui bilan shug‘ullanishga qaratdilar.
XI-XIII asrlarga kelib, fiqh ilmi o‘zining yuksak taraqqiyotiga etishdi. Qoraxoniylar (999-
1212) davri faqihlari haqida ilmiy tadqiqot olib borgan Turkiyalik olim Y. Z. Kavakci bu davrda
uch yuzga yaqin faqihlar etishib chiqqanligi, yigirmadan ortiq fatvolar majmuasi, uch yuz ellikdan
ortiq fiqhiy asarlar yaratilganligi va shulardan 98 % hanafiy fiqhiga oid ekanligini aytib o‘tadi.
Haqiqatan ham Movarounnahr hanafiy mazhabining «qal’asi» edi desak adashmaymiz.
«Hanafiylik sharqqa yoyilar ekan, u Xuroson va Movarounnahrda o‘ziga mustahkam makon topdi.
Bir guruh mashhur hanafiy faqihlari ham shu diyorlarga mansubdir. Hanafiy faqihlari
sulolalaridan: Buxoro sadrlari V/XI asrdan to mug‘ullar davri (603-1043/1206-1634)ga qadar
Buxoroda Ibn Moza Mahmud (vaf. 570/1174 y.) oilasining hanafiy faqihlari meros tariqasida
kelayotgan «Sadr» unvoni bilan mamlakat siyosiy idoralarida va turli hokimliklarida yuqori
mansab sohiblari edilar, ar-Rig‘damuniy, az-Zaranjariy, al-Mahbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy,
Samarqand sayyidlari, al-Xayzoxaziy, al-Aqiliy, al-Marg‘inoniy oilalari ilm va ijtimoiy hayotda
kuchli mavqega ega bo‘ldilar. Ilm-fan rivojlandi. Ko‘plab yirik olimlar etishib chiqdilar. Yirik
faqihlar sulolalari paydo bo‘ldi. Bir necha avloddan avlodga ulanib davom etgan faqihlar sulolalari
nafaqat Movarounnahr, balki butun Islom olamida katta nufuzga ega edilar.
Umuman fiqh, xususan hanafiy mazhabining rivojlanish tarixida XI-XII asrlardagi
Movarounnahr faqihlarining ilmiy faoliyati juda muhim o‘rin tutadi. Bu davrda etishib chiqqan
hanafiy faqihlaridan - ad-Dabusiy Abi Zayd (vaf. 430/1063 y.), al-Halvo’iy (vaf. 456/1063 y.),
Abu Bakr Muhammad as-Saraxsiy (400-483/1009-1090), al-Pazdaviy ‘Ali (vaf. 482/1089 y.), as-
Sadr ash-SHahid ‘Umar (vaf. 536/1141 y.), an-Nasafiy ‘Umar (vaf. 537/1142 y.), Alouddin as-
Samarqandiy (vaf. 539/1144 y.), Ibn Moza Mahmud (vaf. 570/1174 y.), al-‘Attobiy Ahmad (vaf.
586/1190 y.), al-Kosoniy Mas‘ud (vaf. 587/1191 y.), Qozixon (vaf. 592/1191 y.) va yuqorida zikr
etilgan al-Marg‘inoniy ‘Ali (vaf. 593/1196 y.) kabi ma’lum va mashhur faqihlarning nomlarini
keltirish mumkin.
Umuman olganda yuqorida bir necha davrlar va ularda mavjud bo‘lgan fiqh maktablari, bu
maktablarda ilmiy faoliyat olib borgan mujtahidlar haqida qisman bo‘lsada tanishib chiqish va
fiqh ilmining Payg‘ambar s.a.v. davrlaridan toki taqlid davriga bo‘lgan tadrijiy rivojlanishini
o‘rganish bizga:
- VII-XII asrlardagi ilmiy muhit;
- O‘sha davrlarda mavjud bo‘lgan fiqh maktablari va ularda ilmiy faoliyat olib borgan
muhim shaxslar;
- XI - XII asrlarga kelib Movarounnahr fiqh maktabining ahamiyati;
- Buxoro va Samarqand shaharlaridagi an’anaviy fiqh maktablarining o‘ziga xos qirralarini ochish
va ularning ahamiyati;
- XI-XII asrlardagi faqihlar sulolalarining Movaroun-nahr fiqh maktabida tutgan o‘rni
qanday ekanligi haqida qimmatli ilmiy ma’lumotlar olishimiz uchun imkon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
