Режа: Бухоро хонлигида шайбонийлар ҳукмронлиги тарихига оид манбалар ва адабиётлар

т/р 
Асарнинг 
муаллифи 
Асарнинг номи 
Ёзилган 
санаси 
Ёзилган 
жойи 
1 
Заҳириддин 
Муҳаммад Бобур 
“Бобурнома” 
1493-1529 
Агра 
2 
Муҳаммад Солиҳ 
“Шайбонийнома” 
1506 
Бухоро 
3 
номаълум 
“Таворихи гузида” – 
“Нусратнома” 
1502-1505 
номаълум 
4 
Абдуллоҳ 
Насруллоҳий 
“Зубдат ул-осор” 
1525 
Тошкент 
5 
Абу-л-Ғозий 
Баҳодирхон 
“Шажарайи турк” 
1663 
Урганч 
Муаллифларнинг шахсий хотиралари асосида ёзилган асарлардан 
турк адмирали ва навигатори Сейди Али Раиснинг “Миръот ул-мамолик”, 
“Москва компанияси” элчиси Антоний Женкинсоннинг “Россиядаги Москвадан 
Бақтриядаги Бухоро шаҳригача 1558 йилги саёҳат” номли эсдаликларида муҳим 
маълумотлар мавжуд. Мазкур эсдаликларнинг XVII-XIX асрларда Ўрта Осиёга 
ташриф буюрган элчи ва сайёҳларнинг эсдаликлари, ҳисоботларидан асосий 
фарқли жиҳатини, уларнинг ташрифида ҳарбий-сиёсий мақсад бўлмаганлигида 

---

кўришимиз мумкин. Шунинг учун ҳам ўрганилаётган даврда Мовароуннаҳрга 
келган сайёҳларнинг асарларида жосуслик ва айғоқчилик аломатлари 
сезилмайди. Буни биз уларнинг эсдаликлари ёки кундаликларида ҳарбий 
тизимга оид масалалар атрофлича синчковлик билан ўрганилмаганлигидан 
билиб олишимиз мумкин. 
Шайбонийлар даври ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий жараёнлар мавзусига 
доир турли тарихий манбалар ва уларнинг шарҳидан қуйидаги хулосаларга 
келиш мумкин: форс-тожик тилида ёзилган маҳаллий манбалар ўз мақсадига 
кўра кўпроқ ҳукмрон сулолалар, уларнинг насл-насаби, таржимаи ҳоли, сиёсий 
фаолияти, диний, маънавий жиҳатларига кўпроқ эътибор қаратиши, ҳарбий 
юришларини эса илоҳий каромат ва мўъжизалар орқали баён қилиши, диний 
кароматларга кўпроқ таяниши, воқеаларни илоҳий илм ва адабиётнинг ўз даври 
даражасидан келиб чиқиб, замон талабига мос тасниф этиш усулларини 
қўллаши билан ажралиб туради; йилнома ва манбаларда хонларнинг 
қаҳрамонликлари, жасорати мадҳ этилиб, улар шарафига ҳамду сано айтиш 
билан чекланганлар, айрим муайян воқеа ва ҳодисалар эса муфассал 
берилмаган ҳамда шу сабабли ҳарбий тизим ва ҳарбий ҳаёт билан алоқадор 
мисоллар бундай асарларда кам учрайди; манбаларда тарихий жараёнлар 
талқини асар муаллифининг дунёқараши, тафаккур ва идрок даражаси ҳамда 
ўша давр диний қарашлари билан ҳам чамбарчас боғлиқлигини алоҳида 
таъкидлаш жоиз. Матнларда бадиий ижоднинг турли усулларидан, хусусан, 
ташбеҳ, истиорадан кенг фойдаланилган. Бундай усуллар асарнинг бадиий 
савиясини оширса-да, уни муайян тарихийлик даражасидан узоқлаштиради. 
Аммо шу билан бирга тадқиқотчи олдига манба билан ишлашда зийраклик, 
топағонлик ва муаммоларни ечишда бошқа усуллардан фойдаланиш талабини 
қўяди.