Reja: Bozor iqtisodiyotining belgilari. Bozor iqtisodiyoti va inson. Bozor iqtisodiyotining ikki turi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish. Bozor islohotlari

O’zbekistonda milliy bozor iqtisodiyoti

Shakllanishi

O’zbekistonda milliy bozor iqtisodiyoti shakllanishi.

Reja:

1.Bozor iqtisodiyotining belgilari.Bozor iqtisodiyoti va inson.Bozor iqtisodiyotining ikki turi.Bozor iqtisodiyotiga o’tish.Bozor islohotlari.

2.Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri va uning O’zbekistondagi xususiyatlari.O’tish davrining milliy xususiyatlari.

3.Iqtisodiy islohotlarning milliy modeli va yangi asr strategiyasi.Tub islohotlar zaruriyati.

Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy faoliyatda erkinlikka,xo’jalik yuritishda oqilonalik tamoyillariga asoslangan demokratik iqtisodiyotdir.

Bozor iqtisodiyotining moxiyati anglash uchun uning asosiy belgilarini ko’rib chiqamiz.Bozor iqtisodiyotiga erkinlik xos bo’lib, uni mulkchilik shakli ta’minlaydi.Bunday iqtisodiyotga xususiy mulk va davlat mulki mavjud bo’lib, u yoki bu mulkining monopoliyasi bo’lmaydi.Barcha mulklar teng ,ular cheklanmagan xolda rivojlanadi.Mulkchilikning asosini xususiy mulk tashkil qiladi.Bozor iqtisodiyotida xo’jalik yuritishning shakllaridan qaysi birini tanlash , o’z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o’z ixtiyoriga bog’liq.Tadbirkorlik qilish yoki yo’llanib ishlash,’oz pulini sanoatga,dehqonchilikg ,tijoratga ,bank ishiga yoki boshqa yo’lda sarflash odamlarning o’z qo’lida.Xilma-xil mulkchilik va faoliyat turlarini erkin tanlab olish iqtisodiy plyuralizmni tashkil qiladi.

Tovar- pul munosabatlari tovarlarni bozor uchun ishlab chiqarish,ularni oldi-sotdi qilish va,shuningdek,pul borasida yuz beradigan iqtisodiy aloqalarni o’z ichiga oladi.Jamiyatning naqadar boy bo’lishi xar bir oila,xar bir kishining naqadar boy va forovon yashahsiga bog’liq.Bu qoidani yuzaga chiqishiga bozor mexanizimi xizmat qiladi,chunki u ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi kuch hisoblanadi.

Kishilardagi “o’zim bo’lay”degan harakat ularda mulk sohibi bo’lish ishtiyoqini yuzaga keltiradi.Inson tabiatiga tushadigan eng mos tushadigan mulk –bu xususiy mulkdir.Kishilar qanchalik o’zim bo’lay demasin ,baribir o’zlari tanho yashay olmaydilar.Ular albatta ayirboshlash yuzasidan aloqaga kirishadilar.Shu xislat bilan odam bsohqa tirik jonzotlardan ajralib turadi.”Bir it boshqa it bilan ongli ravishda o’zaro suyak ayirboshlaganini hali hech kim ko’rmagan”A.Smit.

Tarixan qaraganda bozor iqtisodiyotining ikki turi bor.1)Asov yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti.Bunday iqtisodiyotning asl namunasi 18-va 19-asrlar bo’lgan.Uning ba’zi bir alomatlari hozir ham uchrab turadi.Ammo yovvoyi iqtisodiyotni abadul-abad saqlanmaydi. U svilizatsiyalashagan yoki madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga aylanib boradi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning umumjaxon voqeasiga aylanishi 20-asrning muhim belgisidir.Bozor iqtisodiyotiga tayangan davlatlar ilgarilab ketgani holda rejali iqtisodiyot sharoitlarida yashab kelgan mamlakatlar ulardan ancha orqada qolib ketti.Xulosa shuki bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixiy zarurat tufayli muqarar bo’lib qoladi.Chunki bundan boshqa najot yo’li qolmaydi.Bozor islohotlari bozor iqtisodiyotini yaratishga qaratilgan,davlat tomonidan , lekin xalq ishtirokida amalga oshiriladigan iqtisodiy chora tadbirlar tizimidir.

Privatizatsiya mulkni davlatlashtirishdan chekinish, davlat mulkini boshqa mulk shakllariga,jumladan,xususiy mulkka aylantirish demakdir.Ammo shunday qonuniyat borki,Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun hamma mamalakatlarda eski iqtisodiy tizimni bozor iziga ko’chiradigan islohotlar amalga oshirilishi zarur.

Bozor iqtisodiyotining tamoyillari,qonun qoidalari umuminsoniy,ammo boriladigan marra bir xil bo’lsada uning yo’llari har-xil.O’zbekiston oldida ikki strategic –istiqbol ko’zlangan vazifa turadi.Uning biri-mustaqillik uchun iqtisodiy poydevor qurish.Ikkinchisi –bozor iqtisodiyotiga o’tish.Iqtisoddiy mustaqillikga bozor mexanizmi orqali erishiladi,lekin uning O’zbekistonda shakllanishi o’ziga xos yo’l bilan yuz bermoqda.Bu yo’l bozor iqtisodiyotining umumiyligini e’tirof etgan holda ,O’zbekistonning milliy xususiyatlarini hisobga oladi.

Bu xususiyatlar quyidagicha:

1)O’zbekiston iqtisodiyoti kam rivojlangan bo’lsa-da,uning ishonchli salohiyati bor.

2)O’zbekiston tabiiy va mehnat rasusrslariga boy diyor,uning saxiy yer vamehnatsevar xalqi bor.

3)O’zbekiston aholisining o’sish su’ratlari jadal,shu boisdan mehnat resurslari tez ortib boradi.

4)O’zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo’jaligining o’rni kata,shu boisdan aholining kata qismi qishloq joylarda istiqomad qiladi.

5)O’zbekiston sharqiy svilizatsiyaga mansub mamlakat, bu yerda sharqona iqtisodiy ko’nikmalar,ota-bobolardan meros qolgan xo’jalik yuritish usullari bor.Aytilgan xususiyatlar O’zbekistonda bozor iqtisodiyoti sari boorish yo’lini tanlash uchun asos bo’ldi.

“Bizning qa’tiy nuqtai nazarimiz jaxon tajribasi va o’z amaliyotimizdan olingan jamiyki foydali tajribalarni rad etmagan holda,o’zimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo’limizni tanlay olishdan iboratdi”r.I.A.Karimov

Birinchi bosqichdagi islohotlar bozor iqtisodiyotining negizlarini shakllantirishga qaratildi.Birinchi bosqichning muhim yakuni-bu davlat belgilaydigan rejali narxlardan ohista erkin bozor narxlariga o’tish bo’ldi.

Ikkinchi bosqichdagi islohotlar yetuk bozor munosabatlarini shakllantirish orqali mamlakatning yangi iqtisodiy tuzumning mustahkamlab,uning iqtisodiy mustaqilligining ta’minlashga qaratiladi.Islohotlarning ikkinchi bosqichi O’zbekistonning milliy valyutasi -so’m muomalaga kiritilishidan boshlangan.Islohotlarning ikkinchi bosqichi iqtisodiyotning bozor mexanizimini yaratib , uni ishga solish bilan yakunlanishi kerak.Islohotlar pirovard natijada O’zbekistonda iqtisodiyoti rivojlangan , xalqi forovon yashaydigan , adolat hukm suradigan demokratik jamiyat qurishga xizmat qiladi.

Xalqaro mezonlar va demokratik talablarga to’liq javob beradigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining III-bo’limida,XII bobidagi 53-moddada :”Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi.Davlat iste’molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib ,iqtisodiy faoliyat ,tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini,barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi.Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir.Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin”-deb belgilangan.Islohotlarning “o’zbek modeli”quyidagilarga asoslanadi:

a)bozor iqtisodiyoti va demokratiya tamoyillariga asoslanadigan jamiyat barpo etish;

b)SSSR parchalangandan keying O’zbekistonning haqiqiy holati;

c)xalqning mentaliteti va ta’rixiy an’analariga ,islohotlarni amalga oshirishning u yoki bu sur’atlariga aholining tayyorlik darajasi;

d)”Shok terapiyasi”dan voz kechish.

Shuningdek,Islohotlar tajribasini umumlashtirishda turlicha yondashuvlar shakllanmoqda.Ulardan biri bozor munosabatlariga o’tishning ijtimoiy muammolarini hal etilishi 3 bosqichga taqsimlanadi:

1-bosqich (1991-1994)

2-bosqich(1994-1997)

3-bosqich (1997-2005)

Birinchi bosqichning maqsadi aholi turmush darajasining keskin pasayishi va ishsizlikning keskin oshishiga yo’l qo’ymaslik bo’ldi.Bu bosqichda davlat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, is’temol bozorini himoya qilish uchun is’temol mollarini me’yoriy tarqatish tizimi, talon va kuponlar joriy etildi.

Ikkinchi bosqichning maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish hajmi va iqttisodiy o’sishni barqarorlashtirish,inflatsiyani jilovlash bo’ldi.

Uchinchi bosqichning maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlarni sifat jihatidan yangi pog’onaga ko’tarishga qaratildi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1)Iqtisodiy ta’limotlar tarixi A.Razzoqov

2)Iqtisodiyot asoslari A.O’lmasov

3)Iqtisodiyot Nazariyasi K.Y.Umarov

4)Iqtisodiy ta’limotlar tarixi A.Islomov