Reja: Binolardan texnik foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari

 
2. Binoning optimal xizmat qilish muddati. 
 
Binoning xizmat qilish muddati deganda uning buzilmasdan faoliyat 
ko„rsatish muddati tushuniladi. Bino elementlari, sistemalari va qurilmalarining 
xizmat qilish muddatlari turlicha. SHuning uchun binolarni me‟yoriy xizmat qilish 
muddatini aniqlashda asosiy yuk ko„taruvchi elementlarning buzilmasdan ishlash 
muddati olinadi, yaьni poydevorlar va devorlarniki. Binodagi boshqa 
elementlarning xizmat qilish muddatlari me‟yoriy muddatdan 2...3 marta kam 
bo„lishi mumkin. Binolardan buzilishsiz foydalanish uchun bu elemenlarni to„liq 
almashtirish kerak bo„ladi. Masalan: kapitalligi bo„yicha 2- chi guruhga mansub 
bo„lgan turar joy binolarining me‟yoriy xizmat qilish mudati 125 yil. Bunday 
binolarning poli taxtadan bo„lishi mumkin, taxta pollarning xizmat qilish muddati 
esa 40 yil, orayopmalari yog„ochdan bo„lishi mumkin, orayopmalarning xizmat 
qilish muddati esa 60 yil. Bundan maьlumki, binoning xizmat qilish davrida polni 
kamida ikki marta, orayopmalarni esa bir marta almashtirishga to„g„ri keladi. 
Bundan tashqari muxandislik sistemalari va ularning elementlarini bir necha marta 
almashtirishga to„g„ri keladi. Masalan: markazlashtirilgan isitish sistemasida 
radiatorlarning xizmat qilish muddati 40 yil, suv quvurlarniki esa 30 yil. Binoni 
xizmat qilish muddatida uning elementlari va muxandislik sistemalari bir necha 
bor taьmirlanadi, ularga texnik xizmat ko„rsatiladi hamda alohida olingan qismlari 
almashtiriladi. O„z navbatida bu qismlardan butun sistemani yemirilishiga qadar 
foydalanish mumkin emas. Me‟yoriy xizmat qilish muddati texnik xizmat 
ko„rsatish talablarini bajarishni eьtiborga olgan holda belgilanadi. Agar bu talablar 
bajarilmasa element (yoki konstruktsiya) muddatdan oldin ishdan chiqadi. Ayrim 
holarda arzimas bo„lib ko„ringan narsani o„z vaqtida tuzatib qo„ymaslik butun bir 

---

konstruktsiyani to„liq ishdan chiqishigacha olib kelishi mumkin. Masalan: tunuka 
tom yopmasining xizmat qilish muddati 20 yil. Bu muddatni saqlash uchun tunuka 
har 3...5 yilda bir marta moyli bo„yoq bilan ranglanib turilishi kerak. Agar 
ranglanmasa tom tunikasi 5...7 yilda ishdan chiqib bo„ladi. Deraza yog„ochlari har 
uch yilda bir marta ranglanib turilmasa ostki qismi chirib boshlaydi. Chirigan 
qismi vaqtida almashtirilmasa butun derazani almashtirishga to„g„ri keladi. 
Ta‟mirlash ishlarining tuzulma tayyorlangan materillarning yoki 
muxandislik sistemasining uzoq muddatga chidamliligiga, yuklar va atrof muhit 
taьsirining intensivligiga, texnologik va boshqa jarayonlarga bog„liq.
SHunday qilib, bino elementlarining xizmat qilish muddati ulardan texnik 
foydalanish tadbirlariga ko„ra belgilanadi. Bu ishlarning o„z vaqtida bajarilmasligi 
belgilangan (me‟yoriy) xizmat qilish muddatini qisqarishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan tadbirlarning asosiy masalalari konstruktsiyalar va 
muxandislik sistemalarini me‟yoriy xizmat qilish davrida fizik va maьnaviy 
yemirilishini bartaraf etishdan iborat. Elementlarning ishonchliligi binolarga texnik 
xizmat ko„rsatish va ta‟mirlash tadbirlari orqali amalga oshiriladi. Bulardan eng 
muhim axamiyatlisi rejaviy ta‟mirlashlardir. 
Binoning ishonchliligi u tarkib topgan elementlar ishochliligi bo„yicha 
aniqlanadi. Bu o„z navbatida “Texnikadagi ishonchlilik, terminlar va aniqlashlar 
me‟yoriy hujjati tavsiyasi” bo„yicha asosiy uchta xossasiga ko„ra tavsiflanadi:
- buzilmasdan ishlashi bo„yicha – birinchi yoki navbatdagi ishdan chiqqunga 
qadar, berilgan vaqt oraligida majburiy tanaffuzlarsiz ish qobilyatini saqlash; 
- uzoq muddatga chidamliligi bo„yicha- ta‟mirlash tuzatish ishlari va ilkis 
vujudga keladigan nosozliklarni bartaraf etish tanaffuzlari bilan chegaraviy holat 
vujudga kelguncha qadar ish qobilyatini saqlash; 
- ta‟mirlashga layoqatligi bo„yicha- texnik xizmat ko„rsatish va rejaviy hamda 
norejaviy ta‟mirlashlar orqali bino elementlaridagi buzilish va lat yeyishlarni 
oldini olish, oldindan bilish va buzilishini bartaraf etish.
Bino elementlarining buzilmasdan ishlashi quyidagi formula orqali 
aniqlanadi 
P = n 
0
/ n, (1) 
bu yerda P- berilgan vaqt oraligida bino elementining buzilmasdan ishlashi; n
0
– 
berilgan vaqt oraligida, kuzatishlar amalga oshirilgan bir xil tipdagi elementlar 
ichida buzilmasdan ishlaganlarining soni; n- kuzatilgan bir xil tipdagi 
elementlarning umumiy soni.
Element yoki muxandislik sistemasini ishdan chiqishi deganda uning ish 
qobilyatini yo„qotish voqeligi tushiniladi. Masalan: isitish davrida 500 ta 

---

ridiatordan 10 tasi ishdan chiqqan bo„lsa, bu partiyadagi asboblarning keltirilgan 
muddat oraligidagi buzilmasdan ishlashi P = 490/500= 0,98 miqdorni tashkil etadi.
Baьzi bir elementlarni almashtirish bilan buzilmasdan ishlash darajasi 
oshadi, biroq u birinchi holatiga hech qachon qaytib kelmaydi, chunki 
konstruktsiyalarda va sistemada hamma vaqt qoldiq yemirilish mavjud bo„lib, u
butun ximat qilish davrida almashtirilmaydi. Bu qonuniyat binolarni