Reja: 10. Professiografiya va professiоgramma tushunchasi, ularning tavsifi

 
10.5. Pedagogik munosabat usullari, pedagogning nutqsiz munosabati.
Pedagog munosabati –
pedagogning o’quvchi-talabalar bilan tarbiya 
maqsadida aloqa o’rnatishidir. Uni ma’lum pedagog vazifalariga ega va o’quv-
tarbiya faoliyatining optimallashga yo’naltirilgan pedagogning o’quvchiga 
kasbiy ta’siri deb ta’riflasa bo’ladi. Pedagogik munosabat – uchun gapirish 
madaniyatiga (jonli nutq, talaffuz tarzi, nutq ohangi, orfoepiya) to’g’ri nafas 
olishga, ovozni qo’ya bilishga o’rganish muhim ahamiyatga ega.

---

Pedagog o’z ovozini, yuzini boshqarishga, pauza tutishga, gavdani, 
mimikani, ishorani tutishga o’rganishi kerak.
Pedagogik munosabat muammolariga amerikalik pedagoglar katta e’tibor 
beradi. Yaqinda chiqqan Dj. Brofi va T. Guddning «O’qituvchi va o’quvchi 
munosabatlari» nomli kitoblarida o’qituvchining o’quvchilarni ajratib 
munosabat qilishga asoslangan «sub’ektiv» munosabatlar xususiyatlari tahlil 
qilinadi. Masalan, shu narsa aniqlanganki, pedagoglar ko’proq yoqimtoy 
o’quvchilarga munosabat qilar ekan. Ular uchun beparvo o’quvchilar e’tibordan 
chetda qolar ekanlar. O’qituvchilar aqilli, zakovatli, intizomli va bilimli 
o’quvchilarga yaxshiroq munosabat qilar ekanlar. Sust – erksiz, lapashang 
o’quvchilar ikkinchi o’rinda turar ekan.
Pedagogik munosabat usullariga o’qituvchilarning uch xil turini ajratsa 
bo’lar ekan: «proaktiv» -faol, «reaktiv» -tezlik, «sierxaaktiv» -o’ta faol. 
Birinchi tur munosabatni qurishda –tashabbuskor, o’quvchilar bilan aloqalarni 
individual tarzda o’rnatadi, qo’yadigan vazifalari tajribaga munosib o’zgarib 
boradi. U nima kerakligini biladi va uning muomalasi maqsadga erishishga 
o’rdam berishini tushunadi. Ikkinchi turi ham – vazifalar qo’yishda egiluvchan, 
ammo dildan bo’shroqdir. U o’zi emas, ammo o’quvchilarning sinf bilan 
bo’ladigan munosabat tusiga amrini o’tkazadilar. Buning maqsadlari aniq emas 
va fe’l atvori yaqqol munofiqona. 
Uchinchi turdagi o’qituvchi o’z o’quvchilariga haddan ortiq baholar 
qo’yadi va xayoliy munosabat modellarini quradi. Agar o’quvchi boshqalardan 
ko’ra faolroq bo’lsa – u isyonchi va bezori, agar u – sustkash bo’lsa, u dangasa 
va tentak. Bu kabi o’ylab chiqarilgan baholar bunday o’qituvchilarni munosib 
tarzda harakat qilishini majbur qiladi va u doim haddan oshib ketadi va 
o’qituvchilarni o’zining qoliplariga kiritadi. 
Pedagogning asosiy qudrati – so’zdan tashqari uning qurolxonasida – 
munosabat uchun nutqsiz vositalarning bir qatori mavjud. His-xayajonni 
ifodalaydigan harakatlar – ko’zga ko’rinadigan o’qituvchining harakatlari. Bu 
yerda axborot yetkazuvchi bo’lib gavdani tutish, mimka, ishora, nigoh katta rol 
o’ynaydilar. Masalan, kuzatuv tadqiqotlariga ko’ra o’qituvchining yuzi 
qimirlamasa, yoki ko’zga ko’rinmasa 10-15% axborot yetkazib berilmaydi. 
O’quvchilar o’qituvchi nigohiga juda ta’sirchan bo’ladilar.
O’qituvchining g’azablangan, noxush kayfiyati uning ko’z qorachig’ini 
toraytiradi. Uning yuzi iltifotsiz bo’lib qoladi va o’quvchilar shinamsizlik xis 
qiladilar va ishini samaradorligi pasayadi. Pedagogik faoliyatda ayrim 
o’qituvchilarning xirildoq ovozlari o’quvchilarga yoqmaydi, g’azablantirishi 
ham mumkin, hamda fanga nisbatan qiziqishni ham yo’qotadi va darsni 
zerikarli bo’lishiga olib keladi. Bu esa ta’limdan ko’zlangan maqsadga 

---

erishishni ruyobga chiqarmaydi. Shu boisdan avvalo pedagog bolalar bilan 
muloqat qilish san’atiga ega bo’lishi lozim, kerakli muomala ohangi va 
munosabat usulini tanlashni bilishi kerak, boshqa so’z bilan aytganda, 
o’quvchilarga individual yondoshishni bilishi zarur.
Pedagog doimo bolalarning katta guruhi va ular bajarayotgan ko’p jarayonlar 
bilan ish olib boradi va ularning barchasi o’qituvchi nazaridan chiqib ketmasligi 
kerak. Shuningdek pedagog uchun yana bir muhim narsa shuki, bu 
o’quvchining tashqi ko’rinishidan uning ruhiy holatini aniqlash. Buni 
pedagogik usullarni tanlash chog’ida hisobga olmasa bo’lmaydi. Xullas, har bir 
o’qituvchi o’z ustida tinmay ishlashi kerak hamda barcha sohada chuqur bilimli 
bo’lishi talab etiladi.