Refleks va uning turlari Reja Oliy nerv faoliyatini o’rganishda I. M. Sechenovning «Bosh miya reflekslari»

Aim.uz

Refleks va uning turlari
Reja

1. 
   Oliy nerv faoliyatini o’rganishda I.M.Sechenovning «Bosh miya reflekslari» asarining ahamiyati?
   
2. 
   Reflekslani o’rganishda I.P.Pavlov ishlarining ahamiyati.
   
3. 
   Refleks va uning tuzilish-funksional asosi
   
4. 
   Fiziologik jarayonlarni o’z -o’zidan reflektor boshqarilishining roli
   
5. 
   Oliy va quyi asab faoliyati: ularning birligi, elektroenetsefalografiya
   
6. 
   Shartli va shartsiz reflekslar usuli. Yuzaga chiqarilgan potentsiallar usuli
   

Tayanch so’zlar: Nerv, neyron, qo’zg’alish, tormozlanish, bosh va orqa miya, shartli va shartsiz refleks, Steriotip, Statokinetik, Lokomator – harakat, Oriyentirovka – chamalash, Gomeostaz, Komponent, Spetsifik, Nospetsefik, Morfiy.
REFLEKS VA UNING TUZILISH-FUNKSIONAL ASOSI
Nerv markazida ma`lum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir gurux neyronlar ishtiroq etadi. Bir gurux neyronlarning funktsional birikmasi nerv markazi deb ataladi.
Nutq. funktsiyasi lablar, xiqildoq, harakat muskullarining nerv markazlari, o’zunchoq miya, o’rta va bosh miya katta yarim sharlari po’slog’ida, so’zlar ma`nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo’zg’alish, tormozlanish, uyg’unlashuv transformatsiya, mayinlik, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va irradiatsaya xususnyatlarga ega. Nerv hujayralari tashqi va ichki muhit omillari ta`sirida tinchlik xolatidan aktiv xolatga O’tish xususiyatiga ega. Nerv hujayralarining muhim xususiyatlaridan biri ko’zg’alishdir. Qo’zg’alish tufayli ta`sirga tezda javob reatsiyasi paydo bo’ladi. o’zgarish vaqtida tuqimada funktsional, fizik-kimyoviy xodisalar sodir bo’ladi. Nerv tizimining xar bir sohasi tashqaridan bo’lgan ta`sirga qo’zg’alish yoki tormozlanish bilan javob kaytaradi. Nerv tizimida qo’zg’alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi, ya`ni qo’zg’alish tormozlanishga, tormozlanish esa qo’zg’alishga o’tib turadi. Qo’zg’alishning nerv tizimi-markazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi. Markaziy nerv tizimida bir gurux neyronlar yoki ayrim nerv markazlari ko’zg’alganda, ikkinchi nerv markaz — lari tormozlangan xolda bo’ladi. Bir gurux muskullarning nerv markazi qo’zg’alib, shu muskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi gurux muskullarning nerv markazlari terrtzlanadi. Masalan, qo’l panjasini musht qilganda Yelka oldining oldingi muskullari qisqaradi, ayni vaqtda Yelka oldining orqa tomonidagi muskullar bushashadi, ya`ni bo’quvchi muskullarning nerv markazlari qo’zg’alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv tizimidagi ko’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining bu xildagi o’zaro ta`siri uygunlik deb ataladi. Chap oyoqni bukkanda o’ng oyoqning tizza bug’imi yoziladi va aksincha.
Markaziy asab tizimining, jumladan orqa miyaning reflektor faoliyatini bosh miyasi olib tashlangan hayvonda ayniqsa yaqqol ko’rish mumkin. Buning uchun odatda baqadan foydalaniladi. Baqaning bosh miyas iuzunchoq miyasi bilan birga kesib tashlanadi, baqada faqat orqa miya qoladi. Reflekslarni o’rganish maqsadida shunday operasiya issiq qonli hayvonlar ustida ham qilinadi.
Mushuk, it yoki boshqa birorta issiq qonli hayvonning orqa miyasi Bo’yin va Ko’krak umurtqalarining chegarasidan qirqiladi. Shu tariqa operasiya qilingan hayvonlarni spinal (orqa miyali) hayvonlar deyiladi.
Spinal baqa shtativga osib qopyiladi. Shunday baqaning orqa oyoq panjalari sulfat kislotaning 0,5 foizli eritmasi solingan stakanga tushirilsa, baqa oyogpini tortib oladi (himoya refleksi). Baqaning oyogpi pinset bilan qisilsa, baqa oyogpi bunga javoban bukiladi (bukilish refleksi). Agar sulfat kislota eritmasiga hopIlangan bir parcha filtr qogpoz baqaning boldir terisiga tegizilsa. u qogpo/ni tushirmoqchi bo’lib, oyoqlari bilan qashiydi (qashish refleksi); kopklamda erkak baqaning Ko’krak terisi oldingi oyoqlari o’rtasidan barmoq, yo boplmasa biron qattiq narsa bilan ishqalansa «quchoqlash» refleksi deb ataladigan hodisani ko’rish mumkin. Baqa bunday ishqalashga javoban barmoqni yoki qanday boplmasin boshqa narsani oldingi oyoqlari bilan mahkam qisib oladi.
Odamda ham bir qancha reflekslarni ko’rish mumkin. Masalan, chiroq ravshan yoqib yuborilganda qorachigp torayadi (qorachigp refleks); oyoqning tagini qitiqlash, silash yoki unga igna sanchish oyoq panjasi va barmoqlarining bukilishiga sabab bo’ladi (oyoq kafti refleksi); chaqaloq bolaning ogpziga emchak solinganda u ema boshlaydi (emish refleksi) va hakazo.
Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. refleks yopli bilan so’lak, me’da shirasi ajralishini, baqaning qorniga urilganda yuragi refleks yopli bilan to’xtab qolishini awalgi boblardan eslash kifoya.
Bularning hammasida tuban darajadagi hayvonlarda ham, yuqori darajadagi hayvonlarda ham aslida bir xil fiziologik mexanizmga ega bo’lgan hodisani kopramiz, lekin yuqorida tasvir etilgan hollarda oxirgi natija bir-biridan katta farq qiladi.
Barcha reflekslarda sezuvchi yoki markazga intiluvchi nervlarning oxirlari, ya’ni retseptorlar ta’sir lanadi. Retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish markazga intiluvchi nerv tolasi orqali markaziy asab tizimiga boradi. Markazga intiluvchi nerv tolalari orqa miyadan tashqaridagi -umurtqalararo teshiklarda joylashgan maxsus nerv tugunlaridagi nerv hujayralarining uzun opsiqlaridir. Bu hujayralarning ikkinchi, kaltaroq opsigpi orqa miyaga kiradi. Bu yerda qo’zg’alish ikkinchi neyronga o’tadi. Qo’zg’alish orqa miyadagi harakatlantiruvchi hujayralarga o’tadi va harakatlantiruvchi yoki markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelib, ularni qisqartiradi yoki bo’shashtiradi yoki boshqa organlarga borib ularni faol holatga keltiradi.
Reflekslarning yuzaga chiqishida qo’zg’alish o’tadigan yopl reflektor yoyi yoki refleks yoyi deb ataladi. Oddiy reflektor yoy chizma tarzida tasawur etilsa. u kamida ikki neyrondan - markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi neyrondan iborat bo’lishi kerak. Ko’pgina olimlar markaziy asab tizimida shu ikki nerv hujayrasining o’rtasida yana bir qopshimcha (kontak yoki oraliq) neyron bo’ladi, deb hisoblaydilar.
Binobarin, refleks yoyiga quyidagi neyronlar kiradi:

1. 
   markazga intiluvchi yoki afferent neyronlar.
   

2) markazdan qochuvchi yoki efferent neyronlar va
3) qopshimcha neyronlar.
Retseptorlar bilan bogpIangan neyronlar reflektor yoyning markazga intiluvchi qismini hosil qiladi. Ular retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish ni markaziy asab tizimiga o’tkazadi. Markaziy asab tizimidagi yuqoriga ko’tariluvchi yo’llarning neyronlari ham reflektor yoyning shu qismiga kiradi. Qo’zg’alish ana shu yo’llar orqali markaziy asab tizimining oliy boplimlariga o’tadi.
Markaziy asab tizimining pastga tushuvchi yoplllari refleks yoyining markazdan qochuvchi qismini hosil qiladi. Qo’zg’alish shu yo’llar orqali oliy bolimlardan quyi boplimlarga - qo’zg’alish ni organga o’tkazadigan neyronlarga o’tadi. Shunday qilib, reflektor yoyning bu qismiga, pastga tushuvchi yollardan tashqari markazdan qochuvchi oxirgi neyronlar ham kiradi. Oxirgi neyronlar yo harakatlantiruvchi neyronlardan yoki vegetativ asab tizimining neyronlaridan iboratdir.
Refleks asab tizimining asosiy aktidir. Bu organi/mning tashqi va ichki ta’sirotchilar ta’siriga markaziy asab tizimi ishtirokida beradigan javob reaksiyasidir.
Nag qanday refleksning bajarilishi uchun, I) qo’z gpatiladigan yoki ta’sir lanadigan retseptorlar, yoki retseptiv maydoni; 2) afferent (sezuvchi) ya’ni retseptiv maydonidan impulslami asab tizimiga olib bomvchi neyronlar; 3) asab tizimi chegarasida impulslami o’tkazuvchi oraliq neyronlar; 4) nerv impulslami asab tizimidan ishchi a’zolarga olib bomvchi efferent neyronlar; 5) ishchi organga faoliyatining xarakteri va jadalligi haqidagi impulslami retseptorlardan o’tkazuvchi afferent neyronlar; va nihoyat 6) retseptiv maydondagi moddalar almashinuvini boshqaruvchi, ishchi a’zolar effektorlari va ishchi apzoning o’zining maxsus hujayralarining boshqamvchi nerv impulslarini asab tizimidan o’tkazuvchi efferent neyronlar (2-rasm).
Ko’krak va bel ham ayniqsa muskullar bilan qoplangan va yuqoridagi ohiri qo’shimchada tananig to’g’ri muskullariga boradi. Ularning manbsini tanaga tobora uzyib borishi filogenetik rivojlanish kursida. Tana muskullari individual segmentlarda tartibga solingan, skelet kabi. Bir nechta muskullarni istisno qilganda, segmentlar ko’pincha davom etmaydi,ammo Yetarli darajada qo’shni segmentlar bilan yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, ko’krak, hamda qorin.