Referati topshirdi: M. Shermetova Qabul qildi: Urganch 2021

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

Pedagogika fakulteti amaliy psixologiya yo’nalishi

193 - guruh talabasi Abdullayev Faxriddinning tayyorlagan

REFERATI

Topshirdi: M. Shermetova

Qabul qildi: __________________

Urganch 2021

Mavzu: Pedagoglarda kasbiy zo’riqishni keltirib chiqaruvchi psixologik omillar

Reja:

1. 
   Bob. Psixologiya fanidan pedagoglarda kasbiy zo`riqish muammolarini
   nazariy tahlili
   1.1. Kasbiy zo`riqish masalalarini psixologik tadqiqotlarda
   o`rganilishi
   1.2. Kasbiy zo`riqishni keltirib chiqaruvchi omillarni xorijiy va
   O`zbekiston psixologlari ishlaridagi tahlili
   
2. 
   2.1. Kasb-hunar kolleji pedagoglarida kasbiy zo`riqish jarayonini
   psixologik tajribalarda o`rganilishi
   2.2. Kasb-hunar kollejlari pedagoglarida kasbiy zo`riqishni keltirib
   chiqaruvchi omillarni statistik tahlili
   

Kasbiy zo`riqish masalalarini psixologik tadqiqotlarda

o`rganilishi.

Psixologiya fanida kasbiy gigiyena va psixologik zo`riqish
masalalarini nazariy tahlili. Mehnat psixologiyasida psixogigiyena va
ruhiy salomatlik masalalarini tavsifi. Har bir mehnat faoliyati mutaxassisi
shaxsga bog`liq bo`lganidek o`zining psixologik strukturasiga ega bo`lib
turli xil metodlarda uni o`rganishda kashf etiladi. Aniq mehnat faoliyati
yoki shaxsni barcha strukturalar psixologik teng emas uning ayrim kasblar
uchun muhim komponentlari faoliyatining eng so`nggi samarasiga sezilarli
ta`sir qiladi, boshqalari esa mutlaqo ta`sir etmasligi mumkin .
Shaxs va faoliyatining birligi prinsipli mehnat faoliyatini o`rganishga
shaxs xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi. Faoliyatning qulay va
noqulay ta`siri tashqi muhit omillar ta`sirida rivojlanishi va o`zgarishi
davomida tekshirish kerak. Mehnat unumdorligini oshirish maqsadida
mehnat jarayonini o`zgartirishning ikki asosiy yo`li bor. Mehnatni
intensivlashga ishchining bo`sh qolishi, ishni to`g`ri tashkil qilmaslik,
to`g`ri dam olmaslik va bekorga vaqt sarflash, ortiqcha xarajatlarga
barham berish ham uning harakat suratini tezlashtirish dam olish
daqiqalarini ko`paytirish jismoniy zo`riqishni tekshirtiradi va hokazo yo`l
bilan erishiladi. Agar mehnatni intensivlash mehnat sifatining pasayishi va
pedagogni toliqib qolishiga olib keladi. Mehnatni intensivlash mehnatni
to`g`ri rejimga uyushtirish bilan birga olib borilishi kerak. Mehnat rejimini
bu ish va dam olishning ham kun davomida ham vaqtning qisqa bir
bo`lagida taqsimlanishidir. Mikrodaqiqani hisobga olish va tashkil etish
mikrorejimga kiradi. Mehnat rejimi hamma vaqt dam olish rejimini ham
o`z ichiga oladi. Mehnatdagi mikrodaqiqa dam olishning bir formasi. Shu
bilan birga cho`zilib ketgan daqiqa faoliyatga halaqit beradigan tanaffus va
bekor qolish bo`ladi. Mehnat rejimi muammosi kun davomida ish vaqti
bilan dam olish vaqtida davomiyligiga ko`ra bir biriga qanday nisbatda
bo`ladi, bo`lishi mumkinligini aniqlashdan iborat. Toki mazkur kunning
ishining ishidan charchash yoki nisbiy toliqish keyingi kunga eng kam
miqdorda o`tsin. Mehnat faoliyatini jarayonida vujudga keladigan
charchash yoki nisbiy toliqish mehnat psixologiyasining muhim
muammosidir.
Psixogigiyena psixologiya va gigiyena fanlari uchrashgan joyda
turuvchi fan bo`lib maqsadi charchashni pasaytirishga qaratilgan
tadbirlarni ishlab chiqish va asosan hamda muhitning salbiy ta`sirini keltirib chiqaruvchi psixopatologiyasining oldini olishdan iborat.
Psixopatologiya – psixatriyani o`rganadi. Charchash faoliyatiga
permaereksiya ko`pincha charchashni toliqishning yengil darajasini
hisoblab ularni aralashtirib yuboradilar.
Biroq charchash psixik hodisa, toliqish keltirib chiqaradigan
kechinma, o`z nisbatiga ko`ra og`riq, ochlik, chanqash kechinmalariga
yaqin turadi. Faoliyatning ijobiy yoki salbiy emotsional fanida charchash
va toliqish darajasi mos kelmasligi mumkin. Biroq charchash
boshlanayotgan toliqish haqida aniq natural ogohlantiruvchidir. Kasbiy
toliqish muammosiga mehnat psixologiyasi uchun eng o`ziga xos vaziyat
ishga layoqatlilikning toliqish ta`sirida o`zgarishini o`rganishdir. Ishga
layoqatlilik tushunchasi psixologik tushuncha faoliyatning aniq turini
xatosiz bajarish mumkinligini hisobga olib belgilaydi.
Ishga iqtidorlilik biologik tushuncha bo`lib u fiziologiya tomonidan
inson va hayvondagi har bir ko`rsatkich asosida o`rganiladi. Mehnatga
yaroqlilik sotsial tushuncha bo`lib mazkur inson to`g`risidagi barcha
ma`lumotlarga qarab mehnat ekspertizasi tomonidan baholanadi. Iroda
kuchi hayajon boshqarayotgan ishga layoqat pasaymaydi, balki ancha
ortadi. Bunda charchoq bo`lishi ham bo`lmasligi ham mumkin. Aksincha
mehnatga qiziqish bo`lmasa ostonik emotsiya keskin ifodalangan
charchoqning paydo bo`lishga hamda ishga layoqatsizlikning toliqishini
xarakterlaydigan fiziologik siljishi boshlanishidan oldin pasayishiga
yordam beradi. Toliqish va dam olish o`rtasidagi nomuvofiqlik hisobotida
toliqishni ortishi insonni yangi sifat holatiga o`ta toliqishga olib keladi.
Mehnat psixologiyasida psixologik tadbirlar ishlab chiqish uchun toliqish
boshlanishining asosiy sababi mehnat faoliyatining o`zidir. Biroq ta`lim
sohasida bo`ladigan toliqish o`z-o`ziga toliqishni keltirib chiqaradigan
qo`shimcha omillar tufayli ancha murakkablashishi mumkin. Ishga
borishda noqulay transport ishni yomon tashkil qilinganligi va boshqa
kamchiliklar, kechki quyoshga chiqish, sport bilan haddan tashqari
shug`ullanish va hakazolar bunga misol bo`ladi. Bundan tashqari o`zo`ziga toliqishni keltirib chiqarmaydigan biroq uning paydo bo`lishiga
ko`maklasha borib, uni og`irlashtiradigan yordamchi omillarni hisobga
olish lozim. Bunga xronik kasalliklar hamda jismoniy rivojlanmaslik,
ovqatlanish rejimining buzilishi, chekish va alkogol muhitning noqulayligi
va hakozolar kiradi. Psixologik va psixogigiyena tadbirlari boshlanayotgan
toliqish va o`ta toliqishning asosiy omillarini bartaraf etishga qaratilgan
bo`lmog`i lozim. Toliqish va o`ta toliqish uch xil bo`ladi. Jismoniy, aqliy
va emotsional bular insonlarda bo`ladi. O`ta toliqish turli darajada bo`lishi mumkin. Agar ular kundan-kun yig`ilib borganda edi. Dam olish
otpuskasi, dam uylari ham bo`lmas edi. Yengil toliqish navbatdagi ta`til
oldidan bo`lishi to`la qonuniydir. Aniq seziladigan toliqish nafaqat
psixologigiyena qoidalari buzilgan holda vujudga keladi. O`ta og`ir
toliqish bu kasallikdir. Toliqishning psixologik alomatlari rang-barangdir.
Sensorli doira toliqish ta`siri ostida hil anasizatorlarning sezgirligi
pasayadi. Aqliy faoliyat va diqqat intensivligi ham pasayadi. Xotiradan
tushib qolish va eslashning qiyinlashuvi paydo bo`ladi. Diqqatni
taqsimlash va boshqa tomonga qaratish qiyinlashadi. Toliqishning juda
xarakterli alomati kunduzi uyquchanlik va kechqurunlari uyquning
buzilishidir. Ishni maromga solish va mikrodaqiqa muammolari ham juda
ham o`rganilgan hamda o`z mohiyatiga ko`ra ziddiyatlidir. Bir tomondan
ishni maromlashtirish bilan bo`lgan bir xil maromda bo`lishi bir xillik
holatiga diqqatning pasayishi va uyquning buzilishiga olib keladi.
Insonning qiyin sharoitlardagi psixik holatini izohlash uchun
tadqiqotchilar turli-tuman tushunchalardan foydalanishadi. Ular orasida
eng ommalashib ketgan tushuncha hissiy zo`riqish atamasidir. Mazkur
tushuncha nafaqat psixik balki jismoniy zo`riqish. Charchoq kabi
holatlarni ifodalash maqsadida ham qo`llaniladi. U ommalashib ketganligi
oqibatida undan sotsiologiya, biologiya, tibbiyot va pedagogikada ham
ba`zi hodisalarni ifodalash maqsadida qo`llanila boshlandi. Hissiy
zo`riqishni tushunishdagi noaniqliklar, chalkashliklar, ularni talqin etish
hamda taqqoslashda aniq mezonlar yo`qligi natijasida hissiy zo`riqishning
psixologiyadagi talqini fiziologiyadan olingan. Psixologik hissiy
zo`riqishning eng muhim tarkibiy qismini emotsional qo`zg`alish tashkil
etadi. Ba`zi tadqiqotlar emotsiya va hissiy zo`riqishning bir biridan
farqlashmaydi. Boshqa tadqiqotchilar esa hamma irsiy holatlarni emas
balki hissiy ba`zi emotsiyalargina hissiy holati deb baholaydilar. Bu
birinchi navbatda nafrat, qo`rquv va ularning aralash shaklidir. Hissiy
zo`riqishni affekt his-tuyg`u, xavotirlik kasbi kechinmalar bilan bir qatorda
qo`yish an`anaga aylangan. Psixologiyada hissiy zo`riqishni qator har bir
kishida maxsus sharoitlarda yoki kundalik hayot sharoitlarida paydo
bo`lishi mumkin bo`lgan holat insonning xulq-atvori va faoliyatiga juda
katta ta`sir etish kuchiga ega hodisa sifatida tushuntiriladi. Ko`pgina
mualliflar hissiy zo`riqish o`rniga psixik zo`riqish tushunchasini
qo`llashadi. Psixik zo`riqish va hissiy zo`riqish tushunchasi sinonimi
sifatida qaraladi. So`nggi paytlarda bu ikki holat bir-biridan o`zining
ifodalanishiga ko`ra farqlanadi, degan qarashlar paydo bo`ldi. Ya`ni hissiy
zo`riqishni psixik zo`riqishning eng yuqori darajasi deb baholashmoqda. Ba`zi mualliflar tomonidan zo`riqish faolitga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi
holat deb qaraladi va zo`riqish tushunchasiga qarama-qarshi qo`yiladi.
Amerikalik psixologik olim P. Lazures hissiy zo`riqish va stress
tushunchalarini farqlashni taklif qiladi. Uning fikricha mazkur holatlar birbiridan ta`sir etayotgan qo`zg`atuvchilarning tabiyatiga, paydo bo`lish
mexanizmiga va javob reaksiyasi tipiga ko`ra farqlanadi. U Kennon (1927)
hissiy zo`riqishlarni tashqi muhitning o`zgarishi natijasida organizmning
energetik nobilizatsiyasi kuchayishi, endoksin, vegetativ harakat va
funksiyalardagi o`rganishlarda namoyon bo`ladigan holat deb baholaydi.
Uning fikricha hissiy zo`riqishlarning asosiy belgisi fiziologik
ko`rsatkichlarning organizm uchun me`yor hisoblangan darajadan
ko`tarilishidir. Kuchli hissiy zo`riqishni biri stress hisoblanadi. Stress
muammosi psixologiyada nisbatan keng o`rganilgan bo`lib G.Sel`e (1926)
tomonidan tadqiq etilgan. G.Sel`ening fikricha “Har qanday normal
faoliyat ham u yoki bu darajada ta`sir etadi [ 15, 45 ]. Shuning uchun
stressning bir qancha belgilarini ajratish mumkin. Stress u yoki bu qiyin
holatlar guruhlariga kirmasada o`zi ularni boshlanishi uchun asos bo`lib
qolishi mumkin. Yu.V. Shcherbatix tomonidan talabalarning o`quv
faoliyatidagi stress holati ayniqsa imtihonlar bilan bog`liq stresslar holati
nazariy, ham tajriba asosida atroflicha tahlil qilib berilgan shaxsning hissiy
zo`riqishlarini o`rganish muammosiga mamlakatimiz psixologlari
tomonidan o`rganilganligining tahlil qilib, psixik holatlarning tabiati va
xarakterli xususiyatlari haqida so`zlab o`z fikrlarini bildiradi M.M.Spugaryonvonoye kasbiy zo`riqishni keltirib chiqaruvchi
omillarni 3 ta guruhini ajratadi:
- shaxsiy (xavotirlik, o`z-o`zini baholash gunohkorlik hissi,
yuqori emotsional savillik, passivlik, tashqi nazoratlarni muammoni
variantlarda chiqara olmaslik.
- kasbiy omillar al`truklistik kasblar, og`ir mijoz bilan
ishlash.
- tashkiliy omillar (vaqt yetishmaslik vaziyatida ishlash,
hamkasblar va rahbariyat tomonidan qo`llab-quvvatlanmaslik,
moddiy va ma`naviy rag`batlantirilmaslik, ish sharoitini nazorat
qilishni iloji yo`qligini, mehnatni va ish joyni yaxshi tashkil
qilinganligi ishdan tashqari qiziqishlarni yo`qligi o`z holatiga o`z
holatimizga mos bo`lmagan emotsiyalarni namoyish qilishga
majburlik. K.Maslagning fikricha kasbiy zo`riqish belgilari yoki simptomlari,
komponentlari quyidagicha. Emotsional tanglik depersonolizatsiya kasbiy
va shaxsiy yutuqlarni qadrsizlanishi.
1. Emotsional tanglik “Kasbiy zo`riqishni” asosiy tarkibiy qismi
bo`lib emotsional tonusini pasayishida atrofdagi narsalarga qiziqishni
yo`qolishida emotsional ta`sirlarni ortib ketishi va ulardan to`yinib
agressiv xarakatlar, g`azablanish, depressiya belgilarini paydo bo`lishi.
2. Depersonolizatsiya shaxsiy begonalashuvda namoyon bo`ladi,
atrofdagi odamlar bilan munosabatlarda shaxsiylik yo`qolib ketadi,
“o`zgarishlar bo`ladi, boshqalarga qarash, tobe bo`lib qolish holati yoki
aksincha negatizm ortib boradi. O`quvchi, mijoz yoki bemorlarga nisbatan
befarqlik ortadi “
3. Shaxsiy yutuqlarni qadrsizlanishi o`zini negativ baholashda o`z
yutuqlarini cheklashga kasbiy vazifalarni bajarishdagi negativ
munosabatda kasbiy qimmatni pasaytirishda va boshqarishlarda
uzoqlashish, qochishda namoyon bo`ladi. M.M.Spugaryonvonoye kasbiy
zo`riqishni beshta simptomini belgilaydi.
1. Jismoniy simptomlar (charchoq, uyquning buzilishi)
2. Emotsional belgilar (Agressiya, pessimizm, psixoaktivlik
moddalarni iste`mol qilish).
3. Ish bilan bog`liq belgilar (Sababsiz ish qoldirish, kechikish,
ishning yomon sifati).
4. Shaxslararo munosabatlardagi belgilari (Rasmiy munosabatlar,
insonparvarlikni kamayishi, mijozlardan ham kasbdoshlardan uzoqlashish,
o`zini chetga olish). Bir xilliklarni ish layoqatiga salbiy ta`sirini
kamaytirish uchun quyidagi tadbirlarni tavsiya etiladi.
O`ta toliqishni oldini aktiv dam olishga faqat jismoniy daqiqa lozim
ekanligiga emas balki mehnat harakatlari almashinuviga oqilona tartib
berish va mehnat jarayonidagi faoliyat xarakterini o`zgartirilishi ham
kiradi. Keyinchalik tuyg`ular almashinsa yoki hissiyotlar yumshasa yaxshi
biroq mehnat aktiv dam olish rolini o`ynashi uchun u haddan tashqari
emas balki normal bo`lishi lozim. Insonni qiyin sharoitlardagi psixik
holatini izohlash uchun tadqiqotchilar turli-tuman ishlar ko`radi.