Referati mavzu: Nuklien kislotalarning tuzilishi, vazifalari va fizik-kimyoviy xossalari

---

1 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI 

 

 

5140100 – biologiya ta’lim yo’nalishi talabasi 

JUMAYEVA DILDORA ning  

Molekulyar biologiya fanidan yozgan  

 

REFERATI 

 

Mavzu: Nuklien kislotalarning tuzilishi, vazifalari  

va fizik-kimyoviy xossalari 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

QARSHI   2013 yil 

---

2 

 

NUKLIEN KISLOTALARNING TUZILISHI, VAZIFALARI 

VA FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI 

 

 

 

KIRISH 

1. 

NUKLIEN KISLOTALARNING TUZILISHI VA TARKIBI 

2. 

PURIN VA PIRIMIDIN ASOSLARINING O‘ZIGA XOSLIGI 

3. 

DNK VA UNING TUZILISHI  

4. 

DNK NING BIOLOGIK AHAMIYATI 

5. 

NUKLIEN KISLOTALARNING XOSSALARI 

XULOSA 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

 

 

 

 

 

---

3 

 

KIRISH 

 

Molekulyar biologiya - biologiya fanining muhim sohalaridan biri bo‗lib, u 

tirik  organizmlarning  qanday  kimyoviy  moddalardan  tashkil  topganligi  va  ular 

hayotiy  jarayonlarda  qanday  o‗zgarishini,  organizmda  kechadigan  kimyoviy 

jarayonlarni  o‗rganadi.  Molekulyar  biologiya  biokimyo  fanining  negizida  yuzaga 

kelgan  fan  bo‘lid,  u  biologiya,  kimyo  va  boshqa  tabiiy  fanlarni  ni  bir-biriga 

bog‗lovchi  oraliq  fandir.  Barcha  tirik  organizmlar  (viruslar,  mikroorganizmlar, 

sodda hayvonlar, o‗simlik va yuqori taraqqiy etgan hayvonlar) tarkibiga kiradigan 

moddalarning  kimyoviy  tabiatini,  sifat  o‗zgarishlari  va  miqdoriy  nisbatlarini, 

ularda  boradigan  hayotiy  jarayonlarning  asosini  tashkil  qiluvchi  kimyoviy 

jarayonlarni o‗rganadi. Bu jarayonlar organizmda, uning to‗qima va hujay-ralarida 

doimo sodir bo‗lib turadigan moddalar va energiya almashinuvidan iborat bo‗lib, 

dastavval  mazkur  jarayonlarga  faol  ishtirok  etuvchi  barcha  organik  va  anorganik 

moddalarning  kimyoviy  tuzilishi  hamda  xossalarini  biokimyoviy  nuqtai-nazardan 

ko‗rib chiqadi.  

 

Biokimyo  oqsillar,  nuklein  kislotalar,  uglevodlar,  yog‗lar,  vitaminlar  va 

anorganik birikmalarning kimyoviy tuzilishlari, xossalari, ularni organizmning turli 

qismlarida,  jumladan,  xujayra  va  uning  elementlarida  tarqalishi,  joylanishi  bilan 

shug‗ullanadi. Biokimyoning bu sohasi statik biokimyoni, modda va energiyaning 

organizmdagi o‗zgarishlari esa dinamik biokimyoni tashkil qiladi. 

 

Biokimyoning  boshlang‗ich  tarixi  organik  kimyoning  paydo  bo‗lishi  va 

kimyogarlarning  o‗simlik  hamda  hayvonlardan  turli  moddalarni  ajratib  olishdagi 

muvaffaqiyatlari bilan uzviy bog‗liq. Organik kimyoni erishgan yutuqlari, xususan, 

Shevrel  tomonidan  yog‗lar  tuzilishining  o‗rganilishi,  rus  olimi      А.Butlerov  va 

nemis  olimi  E.  Fisherning  nukleoproteidlar  hamda  oqsillar  ustidagi  ishlari  oziq 

moddalar  va  hujayralarning  tarkibiy  qismlarini  aniqlashga  imkon  berdi.  Frantsuz 

olimi  L.  Paster  achish  jarayonining  tabiatini,  I.  Pavlov  hayvonlar  oziqlanishining 

fiziologiyasini, K. Timiryazev o‗simliklardagi  foto-sintez jarayonining o‗rganishi 

fikrimizning dalilidir. 

---

4 

 

 

Byuxner  achish  bilan  bog‗liq  hodisalarni  tekshirib,  hayotiy  jarayonlarning 

haqiqiy  tezlatuvchilari,  hujayra  katalizatorlari  bo‗lgan  fermentlar  to‗g‗risida 

hozirgi  zamon  kontseptsiyasini  yaratdi.  Ovqatlanish  va  oziq  moddalar  tarkibida 

qandaydir  noma‘lum  omillarning  yetishmasligi  bilan  bog‗liq  kasalliklarni 

tekshirish asosida vitaminlar haqidagi ta‘limot paydo bo‗ldi. 

 

So‗nggi  yillarda  biokimyoning  rivojlanishi  molekulyar  biologiya,  gen 

muhandisligi  va  biotexnologiya  fanlarining  shakllanishiga  sabab  bo‗ldi.  Hozirgi 

zamon biokimyosi hayotiy jarayonlarning eng chuqur sirlarini ochish, oqsil sintezi, 

moddalar  almashinuvi  va  naslni  idora  qilish  muammolarini  hal  qilish  arafasida 

turibdi. 

 

Biokimyoning  tibbiyot,  qishloq  xo‗jaligi  va  biotexnologiya  ravnaqi  uchun 

bergan g‗oyalari va usullari qanchalik muhim bo‗lmasin, u jonli tabiatni tushunish, 

talabalarning dunyoqarashlarini shakllanishida katta ahamiyatga ega. 

 

Biokimyo  fanining  zamonaviy  tekshirish  usullari;  nishonlangan  atomlar, 

xromotografiya,  elektroforez,  spektrofotometriya,  rentgentostruktura  analizi, 

elektron  mikroskopiya,  moddalarni  ultratsentrafuga  yordamida  ajratish  usullari 

keng qullaniladi. 

Biokimyo  biologiya  fanining  muhim  sohalaridan  biri  bo‗lib,  u  tirik 

organizmlarning qanday kimyoviy  moddalardan tashkil topganligi va ular hayotiy 

jarayonlarda  qanday  o‗zgarishini,  organizmda  kechadigan  kimyoviy  jarayonlarni 

o‗rganadi.  Biokimyo  biologiya  bilan  kimyoni  bir-biriga  bog‗lovchi  oraliq  fan 

bo‗lib,  barcha  tirik  organizmlar  (viruslar,  mikroorganizmlar,  sodda  hayvonlar, 

o‗simlik  va  yuqori  taraqqiy  etgan  hayvonlar)  tarkibiga  kiradigan  moddalarning 

kimyoviy  tabiatini,  sifat  o‗zgarishlari  va  miqdoriy  nisbatlarini,  ularda  boradigan 

hayotiy  jarayonlarning  asosini  tashkil  qiluvchi  kimyoviy  jarayonlarni  o‗rganadi. 

Bu  jarayonlar  organizmda,  uning  to‗qima  va  hujay-ralarida  doimo  sodir  bo‗lib 

turadigan  moddalar  va  energiya  almashinuvidan  iborat  bo‗lib,  dastavval  mazkur 

jarayonlarga  faol  ishtirok  etuvchi  barcha  organik  va  anorganik  moddalarning 

kimyoviy tuzilishi hamda xossalarini biokimyoviy nuqtai-nazardan ko‗rib chiqadi.  

---

5 

 

 

Biokimyo  oqsillar,  nuklein  kislotalar,  uglevodlar,  yog‗lar,  vitaminlar  va 

anorganik birikmalarning kimyoviy tuzilishlari, xossalari, ularni organizmning turli 

qismlarida,  jumladan,  xujayra  va  uning  elementlarida  tarqalishi,  joylanishi  bilan 

shug‗ullanadi. Biokimyoning bu sohasi statik biokimyoni, modda va energiyaning 

organizmdagi o‗zgarishlari esa dinamik biokimyoni tashkil qiladi. 

 

Biokimyoning  boshlang‗ich  tarixi  organik  kimyoning  paydo  bo‗lishi  va 

kimyogarlarning  o‗simlik  hamda  hayvonlardan  turli  moddalarni  ajratib  olishdagi 

muvaffaqiyatlari bilan uzviy bog‗liq. Organik kimyoni erishgan yutuqlari, xususan, 

Shevrel  tomonidan  yog‗lar  tuzilishining  o‗rganilishi,  rus  olimi      А.Butlerov  va 

nemis  olimi  E.  Fisherning  nukleoproteidlar  hamda  oqsillar  ustidagi  ishlari  oziq 

moddalar  va  hujayralarning  tarkibiy  qismlarini  aniqlashga  imkon  berdi.  Frantsuz 

olimi  L.  Paster  achish  jarayonining  tabiatini,  I.  Pavlov  hayvonlar  oziqlanishining 

fiziologiyasini,  K.  Timiryazev  o‗simliklardagi    fotosintez  jarayonining  o‗rganishi 

fikrimizning dalilidir. 

 

Byuxner  achish  bilan  bog‗liq  hodisalarni  tekshirib,  hayotiy  jarayonlarning 

haqiqiy  tezlatuvchilari,  hujayra  katalizatorlari  bo‗lgan  fermentlar  to‗g‗risida 

hozirgi  zamon  kontseptsiyasini  yaratdi.  Ovqatlanish  va  oziq  moddalar  tarkibida 

qandaydir  noma‘lum  omillarning  yetishmasligi  bilan  bog‗liq  kasalliklarni 

tekshirish asosida vitaminlar haqidagi ta‘limot paydo bo‗ldi. 

 

So‗nggi  yillarda  biokimyoning  rivojlanishi  molekulyar  biologiya,  gen 

muhandisligi  va  biotexnologiya  fanlarining  shakllanishiga  sabab  bo‗ldi.  Hozirgi 

zamon biokimyosi hayotiy jarayonlarning eng chuqur sirlarini ochish, oqsil sintezi, 

moddalar  almashinuvi  va  naslni  idora  qilish  muammolarini  hal  qilish  arafasida 

turibdi. 

 

Biokimyoning  tibbiyot,  qishloq  xo‗jaligi  va  biotexnologiya  ravnaqi  uchun 

bergan g‗oyalari va usullari qanchalik muhim bo‗lmasin, u jonli tabiatni tushunish, 

talabalarning dunyoqarashlarini shakllanishida katta ahamiyatga ega. 

Biokimyo  fanining  zamonaviy  tekshirish  usullari;  nishonlangan  atomlar, 

xromotografiya,  elektroforez,  spektrofotometriya,  rentgentostruktura  analizi, 

---

6 

 

elektron  mikroskopiya,  moddalarni  ultratsentrafuga  yordamida  ajratish  usullari 

keng qullaniladi. 

Tirik  hujayrada  muhim  biologik  vazifani  bajaruvchi  biologik  polimerlarga 

nuklein kislotalar kiradi. Ular irsiy belgilarni o‘zida saqlab, uni avloddan avlodga 

o‘tkazilishida,  oqsillarning  sintezida,  organizmning  o‘sishi  va  rivojlanishida 

muhim o‘rin egallaydi. 

 

Nuklein  kislotalar  1869  yilda  F.  Misher  tomonidan  hujayra  yadrosida 

aniqlanib,  unga    ―nukleus‖  nomi  beriladi.  Ular  oqsil  bilan  birikib,  nukleoprotied 

ko‘rinishida asosan yadroda uchraydi. 

 

Nuklein  kislotalar  parchalanganda  azot  asoslari,  uglevod  komponenti  va 

fosfat kislota qoldiqlari hosil bo‘ladi. Azot asoslarining quyidagi hosilalari bor

. 

 

 

 

Azot  asoslari  hamda  uglevod  komponentlarining  birikishidan  hosil  bo‘lgan 

birikmalar  nukleozidlar  deb  ataladi.  Purin  asoslari  hosil  qilgan  nuklezidlarga 

«ozin» qo‘shimchasi qo‘shiladi. Masalan adenozin pirimidin asoslari hosil qilgan 

nukleozidlar esa «idin» qo‘shimchasini oladi, uridin, timidin va hakozolar. 

---

7 

 

 

Nukleotidlarning  fosforlanishi  natijasida  di-  va  trifos-fatlar  hosil  bo‘ladi. 

Bular energiyaga boy birikma hisoblanadi. 

 

Nuklein  kislota  nukleotidlarining  polimerlanishi  natijasida  hosil  bo‘lgan 

polinukleotidlar zanjiridan iborat.