Referati mavzu: Nuklien kislotalarning tuzilishi, vazifalari va fizik-kimyoviy xossalari

DNK  ning  tuzilishi.  Virus  va  bakteriyalardan  tashqari  barcha  tirik  orga-

nizmlardagi DNK hujayra yadrosida joylashgan bo‘ladi. 

 

DNK  xloroplast  va  mitoxondriyalarda  ham  oz  miqdorda  bo‘lib,  yadrodagi 

DNK  dan  farq  qiladi.  Hujayralar  tarkibidagi  DNK  miqdori  tirik  hujayraning 

fiziologik holatiga emas, balki hujayralardagi xromasomalar soniga bog‘liq. 

 

1950  yillargacha  DNK  ning  tarkibi  haqida  yetarlicha  ma‗lumot  yo‘q  edi. 

1953  yili  ingliz  olimlari  Uotson  va  Krik  DNK  molekulasi  qo‘sh  spiraldan  iborat 

ekanligini  kashf  etdilar.  Franklin  tomonidan  DNK  ning  rentgen-struktura  analiz 

yo‘li  bilan  olingan  natijalarni  o‘rganish  uning  bir  necha  modellarini  sinchiklab 

tadqiq qilish bu borada tegishli muvaffaqiyatlarga olib keldi. 

 

 

---

8 

 

Yuqorida DNK ning ikki zanjirli strukturasi burama orasiga qaratilgan nukleotidlar 

o‘rtasida  paydo  bo‘ladigan  vodorod  bog‘lar  tufayli  ushlanib  turadi.  Asoslar 

orasidagi  komplementarlik  (moslik,  bir-birini to‘ldirish)  A  va  T, G  va  S o‘rtasida 

paydo  bo‘lib,  butun  zanjirlar  orasidagi  komplementarlikni  ta‗minlaydi.  A  va  T 

qo‘sh  asoslar    ikkita,  S  va  G  –  uchta  vodorod  bog‘lar  tufayli  turg‘unlikka  ega 

bo‘ladi. DNK zanjirida bunday komplementarlik quyidagicha yoziladi: 

 

А   Т    G    S    G   G    S   A    G   S   T   T    A     



    



     



    



    



   



    



   



    



    



    



    



    



 

Т   A    S    G    S    S    G   T    S    G   A   A   T 

 

 

 

Eukariotik  hujayra  DNK  sining  95  %  yadroda  joylashgan  bo‘lib,  u  yerda 

oqsillar  bilan  bog‘lanib  xromosomalarni  hosil  qiladi.  Hujayradagi  DNK  miqdori 

turli  organizmlarda  bir-biridan  farq  qiladi,  lekin  ba‗zi  organizmlarda  turg‘un 

bo‘ladi. 

 

Hujayra  tarkibidagi  komponentlar  o‗z  funktsiyalarini  ma‘lum  darajada 

mustaqil ravishda bajarib tursa ham hujayra faoliyatida ular minglab reaktsiyalarni 

bexato kechishida to‗la uyg‗unlikda ishtirok etadi.  

 

Hujayra  membranasi  modda  yoki  ionlarni  faol  yoki  passiv  ko‗chirishda 

xizmat  qiladi.  Modda,  ionlar  ko‗chirilishida  energiya  sarf  bo‗lsa  faol  yuqori 

kontsentratsiyadan quyi tomonga surilsa passiv deb ataladi.  

 

Membrananing sxematik tasviri qatlama shaklida bo‗lib, ikki tomondan oqsil 

o‗rtada  yog‗  gidrofob  qismlaridan  iborat.  Bu  modda  yoki  ionlarni  tanlab 

tashilishini ta‘minlaydi. 

 

Yadro  irsiy  belgilarni  o‗zida  DNK,  RNK  shaklida  yoki  nukleoprotiyedlar 

holatida bo‗ladi. 

Oqsillar  biosintezi  bioximiya  tarixida  eng  muhim  muammo-lardan  biri 

bo‘lib  kelgan.  Bugungi  kunda  biz  bu  muammo  haqida  ko‘p  ma‗lumot-larga 

egamiz,  lekin  hozirgacha  to‘plangan informatsiya  bu sohada bilish kerak bo‘lgan 

narsalarning  oz  qismini  qoplashi  mumkin:  oqsil  sintezi  biosintez  jarayonlari 

---

9 

 

orasida eng murakkabi bo‘lsa kerak, uning ayrim bosqichlarida poli-peptid zanjir 

initsiatsiyasi  (boshlanishi)  uzayishi,  tamomlanishi  va  oqsillarning  yetishishida 

yuzga  yaqin  fermentlar,  maxsus  oqsil  faktorlar,  umuman  200  ga  yaqin 

makromolekulalar  ishtirok  etadi.  Bu  makromolekulalarning  ko‘plari  ribosoma-

larning uch o‘lchovli murakkab strukturasining tashkiliy qismlaridir. 

 

Oqsil  biosintezi  apparati  shu  qadar  murakkab  bo‘lishiga  qaramay  jarayon 

juda  katta  tezlikda  o‘tadi.  Masalan, 

Е.  Соli 

da  100  aminokislotadan  iborat  oqsil 

zanjirining yaratilishi uchun hujayra ribosomalariga 5 sekundgina kifoya. 

 

Oqsil  sintezi  haqidagi  hozirgi  zamon  tushunchamiz  50-yillarda  qilingan 

uchta muhim  kashfiyotlar  asosida  shakllandi.   Ularning birinchisi,  Pol  Zamech-

nik  tomonidan  oqsillar  sintez  qilinadigan  joy  ilgariroq  hujayra  ichida  topilgan, 

so‘ngra  ribosomalar    deb  atalgan  ribonukleoproteid  parchalar  ekanligi  dan   

aminokislotalarni,   keyinrok,  transport   RNK   deb   (tRNK)   atalgan kashf etili-

shi bo‘ldi. Ikkinchi kashfiyot Melon Xoglend va Pol Zamechnik tomonidan RNK 

ning  eruvchan  termostabil  maxsus  tipiga,  ATF  ishtirokida  birikishining

  -

aniqlanishi  edi.  Bu  qatorda  uchinchi  muhim  kashfiyot  Frensis  Krik  nomi  bilan 

bog‘lik.  U  oqsil  sintezida  tRNK  ning  adaptorlik      rolini  belgilab  berdi.  tRNK 

tomonidan  bunday   funktsiyaning  bajarilishi  uning  molekulasini  bir uchastkasi 

spetsifik aminokislota bilan bog‘lana oladigan, ikkinchisi esa mRNK da mana shu 

aminokislotani kodirlaydigan kalta nukleotidlar qatorini taniy oladigan   bo‘lishi-

dan   kelib   chiqadi.   Ayni   shu   uchta   kashfiyot   tezda   oqsil sintezining asosiy 

bosqichlarini  aniqlashga  va  nihoyat  aminokislotalar  uchun  genetik  kodni  tayin 

qilinishiga olib keldi. 

Oqsil  sintezi  mRNKni  dekodirlash,  ya‗ni  RNK  molekulasida  to‘rt  xil 

asoslarning  birin-ketin  kelishi  shaklida  yozilgan  informatsiyani  20  xil 

aminokislotalarning  oqsil  molekulasida  birin-ketin  kelish  tiliga  o‘tkazilishidir. 

Shuning uchun ham bu jarayonga translyatsiya - tarjima qilish deyiladi. 

Genetik  informatsiyani  DNKdan  uzatilishy  RNK  yordamida  bajarilishini 

1961  yilda  ikki  mashhur  frantsuz  olimlari  Jakob  va  Mono  kashf  etdilar.  Undan 

keyingi  yillarda  Nirenberg,  Korano  va  Xolli  dekodirlash  tRNK  antikodonini 

---

10 

 

mRNK  ning  tegishli  kodoni  tomonidan  spetsifik  bog‘lanishida  yuzaga  chiqishini 

va  kod  (aminokislotani  nukleotidlar  tilidagi  shifri,  ramzi)  triplet  tabiatiga  ega 

ekanligini tasdiqladilar. 

 

 

 

 

  

 

O‘tgan  darslarda  nuklein  kislotalarining  strukturasi,  fizik-ximiyaviy 

xossalari  va  biologik  funktsiyalari,  genetik  kod,  genlar  va  oqsillar  orasida 

boglanishlar  xakida  tula  bulmasa  xam  yetarli  ma‗lumotlar  oldik.  Nuklein 

kislotalarning  bir  sinfi  —  DNK  nasliy  informatsiya  tashuvchisi,  uning  xazinasi 

ekanligi,  ikkinchi  sinfi  —  RNK  mana  shu  informatsiyani  barcha  jonli 

organizmlarning  kurilish  materiali  va  xayotiy  funktsiyalarini  bajaradi-gan  oksil 

molekulalarini yaratish kuroli ekanligini kurdik. Molekulalar tuzilishida ximiyaviy 

tilda  yozilgan  bu  informatsiya  xujayraning  morfologik  va  funktsional 

xususiyatlarini,  butun  organizmning  nasliy  belgilarini  ta‗minlaydi.  Barcha 

organizmlarning  ajralmas  fundamental  xususiyati  bulgan  irsiyat  cheksiz  rang-

barang  dinamik  va  shuning  bilan  birga  xar  bir  tur,  xar  bir  individ  uchun 

barkarordir. Mana shu ma‗lumotlar asosida endi molekulyar biologiyaning magzini 

tashkil  kiladigan  gen  ifodasi,  uning  uzgaruvchanligi,  boshkarilishi  va  shu 

muammoga yondosh boshka masalalar ustida mukammalrok, tuxtasak bo‘ladi. 

   

---

11 

 

 

 

---

12