Referati mavzu: Jan Piaje fenomenlari haqida tushuncha Reja: Jan Piaje haqida ma’lumot

J.Piaje nazariyasining asosiy fikrlarini tanqidi
Bolaning egotsentrik bilish pozitsiyasi fenomeni mavjudligi yoki juda bo’lmaganda, uni ifodalanishi chuqurligi eng avvalo eksperemental tadqiq va tanqidga uchraydi. SHunday qilib, ayrim tadqiqotchilar J.Piaje topshiriqlari bola uchun emotsional qiziqarsiz, ma`no-mazmunsiz bo’lgani bois, u uchun qiyinligini isbotlashga harakat qilganlar. YOki bolalar mantiqiy tuzilish mavjud emasligidan emas, balki savollarda ifodalangan fikrlarni tushunish qiyinligi, ularni eslab qololmasligi, faqatgina vazifani emas, balki butun eksperemental holatni yaxlitlikda o’ziga xos talqin qilishidan xatolarga yo’l qo’yadi. Aniqlanishicha, maktabgacha tarbiya yoshidayoq egotsentrizm tendentsiyasi aqliy harakatlar va tushunchalarni P.YA.Galpirin, L.F.Obuxova rejali shakllantirish metodi bo’yicha maxsus tashkillashtirilgan o’qitish sharoitlarida muvaffaqiyat qilinadi. E`tirof etilishicha, egotsentrizm yosh davri funktsiyasi sifatida emas, balki bola faoliyatini ma`lum bir doirada tashkillashtirish funktsiyasi sifatida talqin qilinishi kerak. L.S.Vigotskiy, V.A.Nedospasova, E.V.Filippova egotsentrik qaror kattalarda qiyin vazifalarda kuzatilishi mumkin, lekin bu adekvat o’qitishdan o’tgan bolalarda kuzatilmaydi.
Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi. Oʻyin maktabgacha yoshdagi bolaning yetakchi faoliyati sifatida (oʻyin faoliyatining mohiyati, turlari, bilish jarayonlari va shaxs taraqqiyotiga ta’sir koʻrsatish mexanizmlari, oʻyinchoqning bola psixik rivojlanishiga ta’siri muammosi). J.Piaje fenomenlari haqida tushuncha. Maktabgacha yosh davrida motivasion sohadagi oʻzgarishlar va shaxsning “birinchi tugʻilishi” (A.N.Leontyev). Kichik maktab yoshidagi bolalarning jismoniy rivojlanishidagi oʻziga xos xususiyatlar va anatomik-fiziologik oʻzgarishlar. Motivlarning boʻysundirilishi, ahloqIy normalarning qabul qilinishi, hatti-harakatning ichki rejasini shakllantirishi – muvaffaqiyatli oʻqitishning omili sifatida.
Oʻsmirlik davri inson taraqqiyotidagi tub burilish davri sifatida. Oʻsmirlik davridagi asosiy fiziologik va neyrogumoral oʻzgarishlar. Akselerasiya va uning oʻziga xosligi. Oʻsmirlik davrida kuzatiladigan asosiy psixologik oʻzgarishlar. Pubertat inqirozi. Rivojlanish masalalari. Shaxs kamolotining oʻziga xos xususiyatlari. Jinsiy oʻxshashlik. Psixik funksiyalarning mukammallashuvi. Oʻsmirlik davridagi shaxslararo munosabatlar.Oʻsmirlik davri boʻyicha chet el nazariyalari. Biogenetik, sosiogenetik, psixogenetik nazariyalar. Oʻsmirlik davri va ekologik model nazariyasi. Oʻsmirlik davrida xulq-atvorda kuzatiladigan oʻzgarishlar.Oʻsmirlik davrida dominant ehtiyojlar, oʻz-oʻzini tasdiqlashga boʻlgan ehtiyoj. Oʻsmirlik davrida oʻzini-oʻzi baholash dinamikasi va uni tadqiq etish usullari. Deviant xulq-atvor va uning kelib chiqish sabablari. Biologik manbalari. Oilaviy tarbiyadagi xatoliklar. Oʻsmirning emosional xususiyatlari. Kommunikativ komponent. Oʻsmirlik davrida ijtimoiylashuv jarayoning oʻziga xosligi. Rivojlanish masalalari. Psixik jarayonlarning oʻziga xos xususiyatlari. Dunyoqarashning kamol topishi. Kasbga yoʻnaltirish va hayotiy istiqbol. Kasb tanlash nazariyalari (Ginzberg, golland). Jinsiy rollar omili va kasb tanlash. Kasbga layoqatlilik va alohida qobiliyatlar. Yetuklik davrining tabaqalanishi. Erta yetuklik, oʻrta yetuklik va kechki yetuklik davrlari. Biologik yosh, ijtimoiy yosh va psixologik yosh tushunchalariga ta’rif. Yetuklik davrida yuz beradigan asosiy fiziologik oʻzgarishlar. Yetuklik davrida aqliy rivojlanish masalalari.Ijtimoiy vaziyatning oʻziga xosligi. Yetuklik davrida tafakkurning bir maromliligi. Yetuklik davrida qadriyatlar sistema va undagi oʻrin almashinishlar. Motivasiya inqirozi. Ijtimoiy mavqye muammosi. Keksayish va keksalik, Pedagogik psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari, Ta`lim psixologiyasi, Tarbiya psixologiyasi, O‘qituvchi psixologiyasi. Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari, Ta’lim sohasidagi psixologning burchi va majburiyatlari, Psixologik xizmat haqida nizom, Ta'Iim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari, Psixologik xizmat mahsuldorligining sharoitlari, Psixologik xizmatning maqsadi, vazifalari va xuquqiy asoslari. Amaliyotchi psixolog – mutaxassis sifatida. Psixologik xizmatni takomillashtirish muammolari, xususan bolalar huquqlari, salomatligi muxofazasi, ijtimoiy himoyasi va moslashuvi, psixologlarning malaka oshirishlari, attestatsiyadan o‘tkazilishi, psixologlar amaliyotda qo‘llashlari uchun o‘quvchilarni psixologikpedagogik tashxisdan o‘tkazish metodikalari (anketalar, testlar, so‘rovnomalar). Psixologik ma’rifat va tashviqot. Ta’lim sohasidagi psixologning burchi va majburiyatlari, psixologning axloqiy tamoyillari. Ta’lim sohasida psixolog faoliyatining huquqiy asoslari. Amaliyotchi psixologning axloqiy kasbiy faoliyati. Psixologning amaliy psixologik xizmat vakili sifatidagi kasbiy shakllanishi asosida yotuvchi asosiy tamoyillar.
Ta’lim sohasidagi psixolog faoliyatining me’yoriy hujjatlari. Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko‘rinishlari. Psixologik tashviqot, psixologik profilaktika, Psixologik konsilium. Psixologik maslahat, uning turlari. Psixodiagnostika. Psixokorreksion ishni amalga oshirishga qo‘yiladigan talablar. Psixologik xizmatning asosiy vazifalari. Ta’limdagi psixologik xizmat davomida ta’lim va tarbiyaning sifatini oshirish. Ta’lim tizimining boshqaruv tuzilmasi. Ta’lim tarbiya jarayonida bolalarga individual yondashuv. Bolaning rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik xizmat mahsuldorligining omillaridan biridir. Muloqot o‘smirlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi, bu haqida ular muloqot shakllariga e’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatlarini tahlil qilishlarini, ularni tushunishga urinishlar. Ilmiy va ilmiy-texnik faoliyatni rag’batlantirish, ilmiy-tadqiqotchilik kompetentligi, ilmiy manbaalarni tahlil qilish metodlari: ilmiy bilish metodlari; induksiya, deduksiya, analogiya; pedagogik kompetentlik, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan o‘qitish shakllari, metodlari hamda vositalari; ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini ta’minlashni bilish, mashg‘ulot olib boriladigan fanning maqsadi, vazifalari, predmeti va ob’ekti, fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni va ahamiyati; fan taraqqiyotining axborotkommunikatsiya texnologiyalariga bog‘liqligi; foydalaniladigan asosiy darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va elektron adabiyotlar; fan mazmunini ishlab chiqishda o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan gorizontal va vertikal uzviylikning ta’minlanishini baholash; fanning istiqboldagi taraqqiy etishi muammolari va ularning yechimlari haqida bilim va layoqatga egalik.
Murakkab ijtimoiy xulq-atvorning egallanishini izohlash iu’Inin operant va respondent o‘rgatish mexanizmlari yetarli emas. Javob topish jarayonida, birlamchi ahamiyatni o'rgatishning o‘ziga xos tipi-vizual o'rgatishga yoki kuzatish yordamida o'rgatishga qarata boshlaganlar. Albert Banduraning 1960-yillardagi erta ishlari bixeviorizmda o'rganishning kognitiv modellari uchun ko‘priklardan bin hisoblanadi. Bunda kuzatish o‘rganish jarayoni boiib, hech qanday o'quv faoliyatisiz amalga oshadi, kuzatilayotgan model esa hatto kuzatuvchi uchun taqlid manbayi boiayotganini sezmasligi ham mumkin1. A.Bandura 1925-yilda o'rgatishning bunday usulini ijtimoiy kognitiv deb nomlagan. Kognitiv o‘rgatish o‘rgatilayotganning birmuncha katta faolligini nazarda tutadi, individ o'rgatiluvchiga aylanadi, deb ham aytish mumkin. U o‘zining harakatlari oqibatini kuzatadi, ulardan qay biri o'zining natijasiga ko‘ra muvaffaqiyatli, qay biri keraksiz yoki zararli ekanligini qayd qiladi va eslab qoladi. Bundan tashqari o'rgatish, biror-bir aktda harakatda to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirokni qat’iy majburiy talab qilmaydi, model xulq-atvorining kuzatuvchisi boiishni o‘zi yetarlidir. Oqibatda xulq-atvor namunasi qaytadan ishlab chiqiladigan inson. Bu holatda inson boshqaning harakatlarini ko‘zga ko‘rinadigan oqibatlariga tayanishi mumkin ma’lumot axborot olish va o‘z xulq-atvorini kuzatishi xulq-atvorning ma’lum bir shakliga harakatning kognitiv obraziga bixevioral moyillikni yaratadi. Xulq-atvor modeliga amal qilish kodlangan axborot maiumotga tayangan holda sodir bo'Iadi. Agressiyani moyillashtirish sharoitlarini o‘rganish ijtimoiy o'rgatish nazariyasining tayanch mavzularidan biridir. Ijtimoiylashuv tushunchasi favqulotda keng va ko‘p qirralidir, har bir madaniyatda jamiyatning tarkibiy a’zosini sifat va bilishga o‘z talablari mavjud.
J.Piaje (1896—1980) shvetsariyalik va fransuz psixologi bo‘lib, u 52 ta kitob va 458 ta ilmiy maqolalar muallifi, Jeneva genetik psixologiya maktabining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biridir. J.Piajening ilmiy ijodiyoti shu qadar turli xil ko‘rinishdagi metodologik va nazariy bahs-munozaralar predmeti bo‘lib qolishda davom etmoqda. J.Piaje tomonidan kashf etilgan fenomenlar esa eksperimental qayta tekshirilib chiqilmoqda. J.Piaje bolaning bilish faoliyati mexanizmlarini o‘rgangan. J.Piaje intellekt shakllanishini barcha boshqa psixik jarayonlar bog‘liq bo'lgan bolaning psixik rivojlanishini markaziy chizig‘i sifatida ko‘rib chiqqan. J.Piaje ishlarida tadqiq etilgan asosiy masalalar bola tafakurining o‘ziga xos xususiyatlari bolada intellektni kelib chiqishi va rivojlanishi fundamental jismoniy hamda matematik tasaw ur va tushunchalami shakllanish usullari va yo‘llari obyekt, makon, vaqt, sabab, tasodif kabilar idrok, xotira, tasawur, o‘yin, taqlid, nutq rivojlanishi va bilish jarayonida ularning vazifasi kabilami o‘rgangan. Ilmiy ijodining dastlabki bosqichlari. Jan Piaje bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko‘rsatadi, deb hisoblagan bo‘lsa, yosh davrlarini o'rgangan rus psixologi Lev Vigostkiy (1895—1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o‘rni kattaligiga urg‘u bergan. Piaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan, Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko‘ra ota-onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa o‘rgatilsa yoki yangi so'zlar berilsa, ularni bolalar o‘zlashtirib idrokning yuqori bosqichlariga o‘tishlari mumkin. Nutq va ijtimoiy muhitning muhim qismlari o‘rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi. J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi haqidagi ta’limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular tarixiy ahamiyatga egajigi xususida LS.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhiII)i shundan iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan «esi pastliva kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri mlqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar laf'akkurini sifat jihatdan o'ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo‘lib qo'ygan1. T.Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh I Piaje bolalar maktabgacha tarbiya yoshidagilar nutqiga ko‘proq nhamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga javob berishidatakrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog‘chasi sharoitida Indqiqot o‘tkazilib, unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chi7,ish yasash yoki o‘yin davomida bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli ravishda qayd qilib bor- «anlar. J.Piaje taxminiga ko‘ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga hoMish mumkinligini ko‘rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga la’sir ko‘rsatish. 1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltiraos, taqlid, savol, javob. 2. Egotsentrik nutq shakli bo‘yicha bu fikrlar har xil bo‘lishi inumkin takrorlash (exolaliya) monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtayi nazari qandayligi, uni tinglayotganligl bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o‘ylayotgan bo‘lsa shu liaqida o‘z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi ta’sirliroqdir «Suhbatlashishdan qoniqish» harakatlami kuzatilishi va ritmliligi J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko‘rib, ilk yoshda egotsentrik nutq koeffltsienti yuqoriligini -75%, 6—7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. Ta’kidlaming oddiy to‘qnashuvini emas, balki tomonlarning o‘zaro tushunifihl va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtayi nazarlar almashinuvini o‘zida namoyon qiluvehi bahs-munozara liiqatgina 7—8 yoshga kelib yuzaga keladi.
J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o‘ziga xosligining muhim isbotini ko‘rgan. J.Piaje fikriga ko‘ra, kuzatish metodi intellektual testlar bolalar fikrini o‘ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas. Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni, klinik yoki suhbat m etodini ishlab chiqqan. J.Piajening klinik suhbat metodini bu bola bilan qayd qilingan me’yoriy savollar bilan chegaralanib qolmay erkin suhbatlashishidir. Eksperimentator va bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari tushlar, axloqiy me’yorlarga taalluqli bo‘lgan. Kundalik hayotda bolalar o‘zlari ko‘pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi. «Osmonga quyosh qayerdan kelgan, nim a uchun quyosh qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, nima uchun shamol esadi, shamol qanday qilib hosil bo‘ladi, odamlar qanday qilib tush ko‘radilar». Klinik metod bu puxta amalga oshiriladigan ma’lumotlarni aniqlash, nutq va aqliy rivojlanishning yoshga bog‘liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobiga bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashni nazarda tutadi. K linik suhbat davomida bola reaksiyasini noto‘g‘ri talqin qilish ayni damda kerakli bo‘lgan savolni topa olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xavfi har doim mavjud bo‘ladi. Klinik suhbat o‘ziga xos so‘rov qilish san’atini aks ettiradi. J.Piajening dastlabki farazi go‘dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o‘tishini ta’minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurni aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizdan autistik va ijtimoiylashgan fikrlar farqini o‘zlashtirib oigan. Autistik flkr xohishni, ehtiyojni qondirishga intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo‘nalmagan ongsizlikdir, u obrazlarda namoyon bo‘ladi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur — irsiy, hinksional tuzilm aviy nuqtayi nazarlardan rivojlanishidagi oraliq Muiklclir. Bolalar tafakkurining asosiy o‘ziga xos xususiyati sifalu la egotsentrizm olam haqida faqatgina o‘zining bevosita fikridR Uirudi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tom onidan cgotsentrizm bilishning anglanm agan tizim li illyuziyasining bir Un i holaning yashirin aqliy yondashuvi sifatida ko‘rib chiqilgan. Slui bilan birga egotsentrik tafakkur — tashqi olam ta ’sirining inurakkab belgisi, bu o‘z m anbalarida faol bilish yondashuvi, aqlnlng boshlang'ich bilish m arkazidir. J.Piaje egotsentrizm ni bolalur tafakkurining barcha boshqa o'ziga xos xususiyatlarining asosi, ildizi sifatida talqin qiladi, egotsentrizm ni bevosita kuzatuvda uniqlab bo‘lmaydi, u boshqa fenom enlar orqali nam oyon bo‘ladi. U larning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud: reali zm , anim izm , artiñkalizm va realizm. Realizm. Rivojlanishning m a’lum bir bosqichida bolalar predm etlarni qanday bevosita idrok qilsalar, ana shunday talqin qiladilar. (M asalan, sayr davomida oy bolani kuzatib boradi), realizm intellektual bo‘ladi — sham ol daraxt shoxlarini silaydi, predm etning nom i predm etni o‘zi kabi shu qadar aniq bo‘ladiki, predmet ko‘rinishi ochiq-oydin va bola buyum haqida nim ani bilsa barchasini qam rab oladi. Axloqiy realizm bola xatti-harakatlarida ichki maqsadni inobatga olmay u haqida faqat pirovard natijaga qarab fikr yuritishida namoyon bo‘ladi. Masalan, kim ko‘proq piyola sindirgan bo‘lsa ana shu ko‘proq aybdor bo‘ladi, ya’ni bittasi yordam berishni xohlab, tasodifan idishni qo'lidan tushirib yuborgan bo‘lsa ikkinchisi, g'azablanib atayin idishlarni sindirgani hisobga olinmaydi. Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg‘ular bilan buyum larni taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil harakatlanuvchilarni, masalan, bulut, daryo, oy, avtomobil, ulov o‘zida namoyon qiladi. Artifîkalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir. Barcha mavjudlik inson uchun yoki uning irodasiga ko‘ra inson tomonidan yaratilgan sifatida talqin etiladi, quyosh bizga yorug‘ bo‘lishi uchun, ko‘l kemalar suzishi uchun.

2.