Referat mavzu: «Jigardagi zaharli moddalarni zararsizlantirish»

Perkutan
- zahar moddalarni yo‘g‘on ichak orqali organizmga kirishi tushuniladi. 
In'eksion
- ya'ni parenteral, ukol, ilon yoki boshqa zaharli xashoratlar (chayon, 
qora qurt kabi) chaqishidan zaharlanish turlari kiradi. 
Bo‘shliqlar orqali
- to‘g‘ri ichak, qin yoki quloq bo‘shliqlari orqali zaharlanish 
turlari kiradi. 
Dori turlari zaharlanishda o‘sha dori modda turi qo‘shib atalganidek (masalan, 
barbituratlar bilan alkaloidlar bilan) zaharlanish sanoat tarmoqlarida sodir etilsa, 
sanoat zaharlanishi, ayrim shaxsiy holatlarga tegishli bo‘lsa o‘sha holatga monand: 
masalan ichkilik is'temoli orqali zaharlanishni - alkagolizm, dori turlariga qarab - 
morfinizm va boshqa nomlarda ataladi. 
Zaharlanishning 
klinik 
xususiyatlariga 
asoslanib 
 sinflanishi 
Bunda asosan zaharlanishning klinik xususiyatlari e'tiborga olinadi. 

---

Kuchli zaharlanish 
- zaharli moddani inson yoki hayvon organizmiga bir yo‘la 
yuqori miqdorda kirishi va zaharlanish belgilarining tezda paydo bo‘lishi bilan 
xarakterlanadi.
Xronik zaharlanish
- zahar kam miqdorda asta-sekin, lekin uzoq vaqt bo‘linib-
bo‘linib organizmga kirishi tushuniladi. 
Nozologik sinflanishi
- kimyoviy birikma nomi bilan bog‘lab ataladi. Uyqu 
keltiruvchilar bilan, MNS qo‘zg‘atuvchilar bilan, is gazi, zaharli ximikatlar bilan 
va 
boshqalar. 
Shunday qilib zaharli moddalar organizmga oshqozon-ichak sistemasi orqali, 
nafas yo‘li yoki teri orqali, qon tomiriga yoki teri ostiga yuborilishi orqali kirishi 
mumkin va kirish yo‘li asosida organizmga ta'sir etishi ham turlicha bo‘ladi. 
Zahar og‘iz bo‘shlig‘i orqali tushganda og‘iz bo‘shlig‘ida shilliq qavatdayoq 
surila boshlaydi. Qolgani esa oshqozon-ichak sistemasi shilliq qavatlarida so‘riladi. 
Ma'lumki, oshqozon-ichak sistemasi o‘ziga xos kimyoviy laborotoriyadir va oziq 
moddalarning qonga shimiluvchan holatga o‘tishida muhim ahamiyatga ega. 
So‘lak fermentlari, oshqozon suyuqligidagi pepsin va xlorid kislotasi, o‘t 
suyuqligi, oshqozon osti bezi va ichak devorlarida ajraluvchi ko‘pdan-ko‘p 
fermentlar, oshqozon-ichak sistemasidagi moddalarning o‘zgarishlarida asosiy 
ahamiyatga ega. Mana shunday kuchli biologik birikmalar organizmga tushgach 
yot, zaharli birikmalarni ham parchalab, aktivligini pasaytiradi. Zaharli moddalarni 
organizmga shimilishi moddaning suv yoki yog‘da eruvchanligi, oshqozon ovqat 
bilan to‘liqligi, iste'mol qilingan oziqni xarakteri va oshqozon shirasining moddaga 
ta'sir ko‘rsatish darajasiga bog‘liq. 
Oshqozonda suv va yog‘da eruvchi modda shimiladi. Suvda yaxshi eriydigan 
moddalar esa butun organizm bo‘ylab to‘qima suyuqliklarida erib tarqalishi ham 
mumkin. Oqsilga boy oziq moddalarda metall zaharlar yaxshi shimilsa, alkaloidlar 
oshlovchi moddalarda yomon shimiladi va xokazo. Ichak va oshqozon atoniyasi 
(qisqarish) zaharli modda shimilishini kamaytiradi. 
Moddalarni so‘rilishida oshqozon suyuqligining kislotalik xossasi bilan zaharli 
moddani elektrolitik aktivligi orasida uzviy bog‘liklik bo‘lib, ionlanish aktivligi 
kuchli birikmalar oshqozon suyuqligi rN- sharoiti past bo‘lsa ham yaxshi shimilsa, 
organik birikmalar, aksincha yomon shimiladi. 
Oshqozonda organizmga so‘rilgan zaharli modda qon orqali jigarga o‘tadi va u 
yerda zararsizlantiriladi. Lekin og‘iz bo‘shlig‘idan shimilgan zahar esa to‘g‘ridan-
to‘g‘ri katta qon aylanish sistemasiga o‘tadi, masalan sianidlar. Bunda zaharli 
modda 
4 
xil 
membranalarda 
ushlanishi 
va 
zararsizlanishi 
mumkin. 
Birinchi 
tipdagi membranalar-neytrall 
molekulalarni 
o‘tkazib, 
ionli 

---

birikmalarni tutib qoladi. Ikkinchi tip membranalarda tashuvchi to‘qima bilan 
zaharli modda birikadi va xujayralarga o‘tib u yerda parchalanib tashuvchi to‘qima 
sof holda ajraladi. Uchinchi tip membranalarda tushuvchi to‘qima bilan zaharli 
modda 
kompleks 
birikmalar 
hosil 
qiladi. To‘rtinchi 
tip membranalarda 
ultramikroskopik bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda musbat zaryadlangan ionlar 
zaharli moddalarni o‘ziga biriktiradi. Elektrolit bo‘lmagan birikmalar uchun 3-
100nm kattalikdagi o‘ziga xos bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda molekulyar 
massasi 70000 dan kichik birikmalar tutiladi. 
Moddalarning organizmda saqlanish va ta'sir etish vaqti ko‘p faktorlarga bog‘liq. 
Bularga moddalarning qonga o‘tish tezligi, hujayralarga yetib borishi, modda 
strukturasining biokimyoviy o‘zgarishlari kirad.
Organizmda zaharli birikmani tashuvchi bo‘lib qon hisoblanadi. Qondagi albumin, 
oqsil plazmalari va zardob asosiy tashuvchi (transport) vositadir. Zaharli ekzogen 
birikma va transport vositalari orasidagi munosiblik, ularning farmakologik 
aktivligi va to‘qimalarda to‘planishi bilan o‘zaro uzviy bog‘liq. 
Qonda spetsifik va nospetsifik tashuvchilar mavjud. Zardobdagi globulin spetsifik 
tashuvchi bo‘lib, u farmakologik aktiv moddalarni (tiroksin, kortikosteron, temir 
va mis birikmalari kabi) biriktiradi. 
Zardob albumini esa nospetsifik tashuvchi bo‘lib, u universallikka ega, ya'ni 
barcha endogen va ekzogen kichik molekulyar agentlarni biriktiradi. Organizmning 
fiziologik xususiyati shunday tuzilganki, barcha modda ham qonga o‘tavermaydi. 
Ammo qonga shimilgan taqdirda ham modda ayrim to‘qimalarga, masalan, 
markaziy nerv sistemasiga, homilaga, jigar to‘qimalarga o‘taolmaydi. Bu o‘ziga 
xos, ushlab qoluvchi kuchli to‘qimalar, ya'ni to‘siqlar borligidandir. Bular bir 
necha:jigar to‘siqlari, gematoensefoletik (miyaga o‘tishga to‘siqlik qiluvchi), 
platsentar 
(homilani 
asrovchi 
bachadon 
to‘qimasi) 
va 
boshqalar. 
Bular giosogematik. bar'erlar deb nomlanadi. 
Shunday qilib, zaharli modda ba'zi organlarda ko‘plab to‘plansa, boshqa a'zolarda 
umuman to‘siqqa uchraydi. Masalan, qon gemoglobini o‘ziga is gazi va vodorod 
sulfidni yaxshi biriktiradi, shu sababli is gazi eritrotsitlarda to‘planadi. 
Keratin to‘qimalari (soch, teri, tirnoq) margimush va uni birikmalarini yaxshi 
biriktiradi. Organizmdagi yog‘ to‘qimalari esa yog‘da eruvchi moddalarni yaxshi 
biriktiradi va xokazo. 

---

JIGARDAGI ZARARLI MODDALAR 
Jigar – hazm bezi. Odam va hayvonlarda ovqatning hazm boʻlishi va 
soʻrilishida qatnashadi, yogʻ va karbonsuvlarni zaxiraga yigʻadi. Xordali hayvonlar 
va Odamda jigar – murakkab, hayot uchun muhim aʼzo. Baliq va amfibiyalarda bu 
aʼzo sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuchilardagiga nisbatan kattaroq; 
yirtqich hayvonlarda oʻtxoʻr hayvonlarnikiga nisbatan katta. Uning shakli 
hayvonning tana tuzilishiga bogʻlik. 
Odamda jigar – organizmdagi eng katta bez (vazni 1200-2200 g). Qorin 
boʻshligʻida, difragmaning tagida, oʻng qovurgʻalar va qisman chap qovurgʻalar 
ostida yotadi. Rangi qizgʻiqoʻngʻir, kattaroq oʻng boʻlagi bilan kichikroq chap 
boʻlagi bor. 
Oʻrta qismining pastki yuzasidagi koʻndalang chuqurcha jigar darvozasi yoki 
qopqasi deb ataladi. Shu joydan aʼzoga arteriya, darvoza venasi, nervlar kiradi va 
jigarning oʻt yoʻli, jigar venasi chiqadi. Bu oʻt yoʻli oʻt pufagidan chiqqan yoʻlga 
qoʻshilib, oʻn ikki barmoq ichakka qoʻyiladigan umumiy oʻt yoʻlini hosil qiladi. 
Jigar organizmning markaziy biokimyoviy laboratoriyasi boʻlib, turli-tuman 
vazifalarni bajaradi; U boʻlmasa, odam, hayvon yashay olmaydi. 
Aʼzo bir sutkada 600-700 g oʻt (safro) ishlab chiqarib, ovqat hazm boʻlishida va 
oziq moddalarning ichakdan qonga soʻrilishida muhim rol oʻynaydi; oqsillar, 
yogʻlar va karbonsuvlar almashinuvida qatnashadi; bundan tashqari, moddalar 
almashinuvida hosil boʻladigan yoki tashqaridan kirgan zaharli moddalarni 
zarasizlantirib, himoya funksiyasini bajaradi. 
Jigarning maxsus yulduzsimon hujayralari fagotsitozga va antitelolar hosil qilishga 
qodir. U qonni zahira sifatida yigʻib tura oladi. Jigar embrional rivojlanishda qon 
elementlari va gemoglobin hosil qilishda ham ishtirok etadi. Organizmdagi jami 
qonning 1/5 qismi bu aʼzo tomirlariga sigʻishi mumkin. Qondagi ortiqcha suv 
qisman jigarda ajralib chiqib, oʻt va limfa hosil boʻlishiga ketadi. 
Jigar oʻtni uzluksiz ishlab, oʻzining oʻt yoʻli orqali chiqaradi; oʻn ikki barmoq 
ichakka oʻt kirishi ovqatlanish vaqtida boshlanib, meʼda ovqatdan boʻshamaguncha 
davom etadi. Boshqa vaqtda esa umumiy oʻt yoʻlining halqasimon mushagi 
(sfinkteri) qisqarib, shu yoʻlning teshigini berkitib turadi. Aʼzoda hosil boʻladigan 
oʻt, oʻt pufagiga kirgach, Quyulib qoladi, chunki undagi suv va qisman boshqa 
baʼzi moddalar pufag devoridan qonga oʻtadi. 

---

Hazm tizimidan qonga oʻtgan hamma moddalar bu aʼzoga kelib, qisman murakkab 
moddalar tuzilishiga sarf boʻladi, qisman esa parchalnadi. Masalan, qon bilan 
kelgan aminokislotalardan qon oqsillari (albuminlar, globulinlar va boshqalar) 
hosil boʻladi, bir qancha moddalar (fruktoza, galaktoza, laktoza, glitserin)dan 
jigarda glyukoza sintezlanadi, bundan esa glikogen vujudga keladi. Glikogen jigar 
hujayralarida zaxirada turadi va organizm koʻproq energiya sarflayotgan vaqtda 
glyukozaga aylanib, qonga oʻtadi. 
Jigar pigmentlar almashinuvida qatnashadi; unda gemoglobin yemiriladi va 
bilirubin hosil boʻlib, eriydigan holga keladi. Bu aʼzoda yogʻsimon moddalar 
(lipoidlar) ishlanib chiqadi va qon bilan boshqa aʼzo, toʻqimalarga borib, moddalar 
almashinuvida, qatnashadi. Jigarda xolesterin, protrombin va geparin ham 
sintezlanadi. 
Qon bilan jigarga keladigan moddalardan baʼzilari organizmga zararli boʻlishi 
mumkin. Shu moddalarni zararsizlantirish, qisman esa oʻt bilan chiqarib yuborish 
jigarning vazifasidir. Masalan, qoʻrgʻoshin, margimush va boshqa(lar) zaharli 
moddalar J. da ushlanib qoladi, soʻngra bezarar organik moddalar (koʻpincha oqsil 
moddalar) shaklida organizmdan chiqib ketadi. 
Organizmda oqsillar parchalanishidan hosil boʻladigan ammiak, qisman siydik 
kislota ham J. da mochevinaga aylanib, organizmdan siydik bilan chiqib ketadi 
(mochevina esa kamroq zaharli va yaxshi eriydigan moddadir). 
Organizmda zararli moddalar koʻplab paydo boʻlganda (masalan, hazm 
aʼzolarining surunkali kasalligida, alkogolizmda) aʼzo faoliyatlari buziladi, bu esa 
ogʻir kasalliklarga olib keladi. Jigar kasalliklaridan oʻtkir va surunkali yalligʻlanish 
jarayonlari, shuningdek, parazitar kasalliklar uchraydi (q. Gepatit, Jigar sirrozi, 
Exinokokkoz).