Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Saparniyazov.Á Qabıllaǵan: Saytimbetova. N reje

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Tarıyx fakulteti Tariyx qánigeliginiń 1a-kurs studenti
Saparniyazov Ájiniyaz arnawlı tarıyx páninen
“Ay kalendari” temasında

REFERAT JUMÍSÍ

Tayarlaǵan: Saparniyazov.Á
Qabıllaǵan: Saytimbetova.N

Reje:

1. 
   Kirisiw……………………………………………………………..1-2
   
2. 
   Tiykargı bólim…………………………………………….…....2-14
   

a) Kalendar haqqinda túsinik …………………………………….2-4
b) Ay kalendariniń jaratiliwi …………………………………......5-8
c) Ay kalendariniń ózgeshelikleri ...................…………...........8-10
d)Ay-Quyash kalendari ..............................................................10-14

3. 
   Juwmaq ............…………………………………………………...14-15
   

IV. Paydalanılgan ádebiyatlar………………………………….16

Kirisiw
Tabiyat tárepinen inam etilgen maǵlıwmatlar - sutka, ay, jıl, waqıt esabi áyyemgi kalendarlar tiykarın shólkemlesken. Kalendar latınsha sózden alınǵan bolıp, “kalendarnum” - “qarız kitapi” bolıp esaplanadı. Bul sóz Áyyemgi Rim tariyxı menen baylanıslı, qarızdarlar procentlerdi aynıń birinshi kúninde, yaǵnıy kalenda dep atalǵan kúni tólegenler, sonnan kelip shıqqan.Sonday eken, kalendar bul waqıt sanaq sisteması, aspan jaritqishlari tiykarında jatqan tábiyat hádiyseleriniń mudami tákirarlanatuǵınlıǵı degeni bolıp tabıladı.Bunday sistemanı dúziw zárúriyatı birinshi bolıp islep shıǵarıw xojalıq formaları payda bolǵan neolit dáwirinde payda boladı. Dıyxanshılıq hám sharwashılıq tábiyattıń máwsimiy hádiyseleri menen bekkem baylanısqan. Xojalıq turmısı formasınıń birdeyligi hám ulıwma tiykar etip alınǵan waqıt sanag'i birlikleri bir-birine uqsas kalendarlardıń qáliplesiwine alıp kelgen.Kalendar degende ádetde jazba derekti túsinemiz. Biraq tastan da kalendar bolatin eken. Maselen, Áyyemgi inklar mámleketinde úlken tas apparat “quyash dárwazası”, Angliyada áyyemgi zamanlarda júzege kelgen, úlken taslardan ibarat úlken stounxej imaratı ayriqsha kalendar hám observatoriya wazıypasın o'tegen degen pikirler bar bolip esaplanadi.

«Kalendar» latınsha so’z bolıp, bizin’ tilimizde «ha’r àydın’ birinshi ku’ni» degen ma’nisti an’latadı. Turmısımızda bolsa kalendar waqıttı ku’nlerge, ha’ptelerge, aylarg’a ha’m jıllarg’a bo’lip yesaplaw ushın qollanıladı. Kalendarda jıl, ay ha’m ku’nlerdin’ atı jazıp qoyıladı. Ha’zir du’nyanın’ ko’p ma’mleketlerinde, sonday-aq, O’zbekistanda da paydalanıp atırg’an kalendar «Grigoriy kalendarı» dep ataladı. Da’slepki kalendar a’yyemgi Mısrda jaratılg’an. Mısrlılar ózleri ushın tirishilik ha’m apatshılıq maselesi bolg’an Nil da’ryasının’ qashan tasıytug’ının baqlag’an. Misrlılar Nil da’ryasının’ tasıwı aldınan kanallardı tazalap, bo’getlerdi ashıp qoyıwı kerek edi. Ku’ndelikli baqlaw da’ryanın’ endigi tolıwının’ arası 365 ku’n ekenligin aniqlag’an. Sol sebepli mi’srli’lar 365 ku’ndi 30 ku’nlik etip, 12 ayg’a bo’lgen. Qalg’an bes ku’ndi bayram sıpatında jıl aqırına qosımsha sıpatında jaylastırg’an. Usılayınsha daslepki kalendar payda boldı. Biraq, mısrlılar jıl esabında 6 saatqa jan’ılısqan edi. Bul altı saatlıq parq ha’r 4 jılda 1 sutkalıq qa’telikti keltirip shig’arg’an.