Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Saparniyazov.Á Qabıllaǵan: Saytimbetova. N reje

Yuliy kalendarı. A’yyemgi Rim ma’mleketinin’ hu’kimdàrı Yuliy Cezar b.e.sh 46-jıli jan’a kalendar ja’riya etti ha’m jıl basın 1-yanvarg’a ko’shirdi.Jańa kálendar Yuliy kalendarı dep ataldı.Mısrlılar kalendarında ha’r 4 jılda toplanıp qalatug’ın bir ku’ndi joq etiw ushın fevral ayi to’rt jılda bir ma’rte 29 ku’n bolatug’ın yetip belgilendi.Fevral ayı 29 ku’nde pitetug’ın jılı bir jıl 366 ku’nnen ibarat boladı. Biraq,Yuliy kalendarı boyinsa alıp barılatug’ın ji’l esabında da qatelik bar edi. Bul qatelik sebepli du’nyada jıl esabı ha’r 400 jılda 3 ku’nge izde qalıp bardı.Kalendardag’ı bul qatelik biziń eramızdi’ń 1582-jılına kelip 10 ku’nge jetti. Àqıbetinde 1583-jılı ba’ha’rgi ku’n menen tu’nnin’ teńlesetug’ın ma’ha’li 21-martta emes, 11-martqà tuwri kelip qalıw qa’wpi tuwi’ldi’.
Grigoriy kalendarı. Bul qateni saplastırıw màqsetinde Rim papasi’ Grigoriy XIII basshılıg’ında jańa kalendar engizildi.Ol joqarıda aytılg’anday, Grigoriy kàlendarı dep ataldı. Bul kalendardı engiziwshilerdin’ usınısı menen 1582-jıldın’ 4-oktyabr ku’ni tamamlanıwı menen birden 15-oktyabrge o’tildi,yag’nıy, ortadag’ı on ku’n tu’sip qaldırıldı.Yuliy kalendarı boyınsha jıl esabında juzege kelgen 10 ku’nlik ayırmashılıq sol jol menen saplastırıldı. Ba’ha’rgi ku’n menen tu’nnin’ ten’lesiwi ja’ne 21-màrtqà tuwri’ keletug’i’n boldı.Da’slepki qa’telik jane ta’kirarlanbawı ushın fevral ayınıń ha’r 400 jıldà 100 marte orni’nà 97 marte 29 ku’n, ha’r 400 jılda 300 marte emes, 303 marte 28 ku’n bolıp keliwi belgilep qoyıldı.
Ay kalendarları - sutkalar aylar menen uyqaslasqan. Ay-quyash kalendarı sutka hám aylar jıllar menen uyqaslasqan. Ay kalendarı jıl dáwirleriniń ózgerip turıwın esapqa almaǵan halda kóp xalıqlarda waqıt esabınıń basqa sistemalarga tıykarlanıp ámel qılınǵan edi. Ay kalendarı boyınsha aylardıń dawam etiw waqti tek ay fazalarınıń ózgeriwi menen baylanıslı edi. Hár bir ay jańa tuwǵan aydan baslanıp, gezek menen yamasa tánepisler menen 29 hám 30 sutkaǵa bólinedi. Ay jılı 12 aydan ibarat edi. Bul bolsa óz gezeginde 354 sutkanı payda etken. Sinodik ay kalendar ayınan 44 minut 2, 9 sekundqa kóp bolǵan, sol sebepli de málim jıl sanınan keyin kalendar jılına bir qosımsha kún qosıw zárúriyatı payda bolǵan. Astronomık hám kalendar ay jılların bir-birine uyqas keltiriwdiń eki usılı málim. Eki usıl da ay kalendarı jılına qosımsha kún kirgiziwge tiykarlanǵan.Bulardan biri segiz jıllıq turkcha cikl bolıp, buǵan muwapıq astronomık kalendar jılları ápiwayı hám ay jıllarından úsh sutka arqada qalǵan. Ay kalendarı jıl esabın astronomık kalendar menen muwapıqlastırıw ushın hár segiz jıldıń ekinshi jılı,besinshi jılı, jetinshi jılına (kalendarına ) birden qosımsha kún qosıp qoyılǵan. Talay anıqlaw usıl da bolǵan, buǵan muwapıq 30 ápiwayı ay jılları 30 astronomık jıldı 11 sutkada quwıp jetedi. Bul úzilisti jónge salıw etiw ushın dáwirdiń tómendegi jıllarına qosımsha kúndi qosqanlar: 2-jılı, 5-jılı, 7-jılı, 10 -jılı, 13-jılı, 16 -jılı, 18-jılı, 21-jılı, 24-jılı, 26 -jılı, 29 -jılına.Ay kalenlari boyınsha jıl 354 kunga (geyde 355 kunga) sozılǵan, onıń baslanıwı quyash kalendarı jılın hár sapar 11 sutkaǵa keyin basıp qaldırǵan. Sonday eken, jıl bası jáne onıń bólimleri máwsimleri menen tuwrı kelmegen, sistemalı súwrette bir máwsimnen ekinshisine ótiw aralasıp ketken.Eger qaysi bir waqitta jil basi báhár baslanıwına tuwrı kelse, shama menen 9 jıldan keyin jıl bası qishga tuwrı kelgen. Taǵı tap sonday múddetten keyin gúz mawsimi baslanǵan. Bunday kalendar boyınsha awıl xojalıq jumısların jurgiziwdi ayirim musulman mámleketlerinde saqlanǵan. Kóplegen mámleketlerde áyyemginde ay quyash kalendarları ámeldegi bolǵan. Olarda ay fazaları almasinuvi da, quyashdıń jıllıq háreketi da esabina alınǵan. Bunıń ushın esap sistemasına waqtı -waqtı menen qosımsha (on úshinshi) ay kiritilgen. Quramalı ay-quyash kalendarı áyyemginen Qitay, Bobil,Izrail, Áyyemgi Gretsiya hám Rimde qollanılǵan. Házirgi kunge shekem ol Izrailda saqlanǵan. Waqtın esaplawdıń eń áyyemgisi joqarıda aytıp ótkenimizdey ay kalendari bolıp tabıladı. Waqtın ay menen esaplawdı Áyyemgi bobillikler oylap tapqan. Ekkidarya aralıǵı, yaǵnıy Dajla hám Frot dáryaları aralıǵınıń áyyemgi xalqınan daslep shumerliklar, keyininen barlıq sol Ikkidaryo aralıǵı xalıqları bobilliklar, ossuriyaliklar waqtın ay esabı menen júrgizgenler. Ekkidarya aralıǵinda b.e.sh 3 mıń jıllıq ortalarına kelip kúshli qala -mámleketlikler, keyininen oraylasqan mámleketlikler payda bolǵan dáwirde waqtın ay esabı menen júrgiziw payda boladı.Bul jerde ıqlım ıssı hám qurǵaqlıq bolǵanı ushın xalıq Dajla hám Frot dáryaları suwınıń kóbeyiwi, tamaqtasıwı, azayıwı menen baylanıslı bolǵan. Dárya suwı ózgeriwin esaplaw zárúr suwǵarıw jumısların kerekli waqıtta aldınan orınlaw waqtın tuwrı esaplaw zárúriyatın keltirip shıǵarǵan edi. Bul jerde quyash nurı tiykarınan tik turıwı qattik ıssı bolıwına alıp keledi. Sol sebepli kóbirek kúndiz emes, keshesi islew zárúriyatın keltirip shıǵarǵan. Sonday eken, túnde isleytuǵınlar ay fazaların da biliw kerek bolǵan, yaǵnıy qashan jańa ay shıǵadı, qansha dawam etedi hám taǵı basqa. Bir ay jańa ay kórinisinden keyingi ret jańa ay kóriniwine shekem dawam etken, yaǵnıy ol 29, 5 sutkanı quragan. Ámelde aynıń uzınlıǵı 29 hám 30 sutkadan ibarat esaplanadi. waqıtlar ótiwi menen bir jılda ay 12 ret sonday bolǵan.Bunnan esaptı bobillik, shumerlik ruwxaniyler 4000 jıl burın dúzgenler. Biraq olar dáslepki bul esap tábiyat daǵı jıl mawsimlerine, dárya daǵı suw muǵdarınıń azayiwi yamasa kóbeyiwine muwapıq kelmey qalǵan. Bunı sezgan ruwxaniyler jılǵa 13-aydi qosıwdı kerek tawıp, saykes emeslikti dúzetkenler.Hár segiz jıllıqtıń 2-shi, 5-shi hám 7-shi jılında bir jılda 12 emes, 13 ay bolǵan. Sonday etip, bobilliklar óz ay kalendarların tuwrılap dúzetiwib ayquyash kalendarına aylantırganlar.Bobilliklarning esabına kóre, bir ay 29, 5 sutkadan ibarat esaplanadi, rasında bolsa sutka 29, 5 sutkaǵa teń bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı parq bir jılda jıynalıp bir sutkanıń 1/3 ini quragan. Áyyemgi bobilliklarning waqtın esaplawda qollaǵan ay esabı kóplegen xalıqlar tárepinen qabıl etilgen. B.e.sh 2500-jılda shumerlar Ay-Quyash kalendarlarınan paydalanǵanlar. Bobil Xammurapi (b.e.sh 1792-1750) húkimranlıǵı dáwirinde tekǵana Mesopotamiyada, bálki Old Aziyadaǵı iri siyasiy-materiallıq orayǵa aylandı.Xammurapi bir qansha reformalar, atap aytqanda, kalendar reformani da ótkerip,Ekkidaryo aralıǵindaǵı túrli kalendarlardı biykar etip, Ur qalası kalendarın pútkil Bobilda birden-bir rásmiy kalendar retinde qabıl etildi. Bul kalendar daslep Ay kalendarı bolıp, hár bir jıldaǵı toq aylar otız, jup aylar 29 kúnlik 12 aydan ibarat edi. Aylar sonday atalǵan : Mesopotamiyada, bálki Old Aziyadaǵı iri siyasiy-materiallıq orayǵa aylandı.Xammurapi bir qansha reformalar, atap aytqanda, kalendar reformaın da ótkerip,Ekkidaryo aralıǵindaǵı túrli kalendarlardı biykar etip, Ur qalası kalendarın pútkil Bobilda birden-bir rásmiy kalendar retinde qabıl etildi. Bul kalendar daslep Ay kalendarı bolıp, hár bir jıldaǵı toq aylar otız, jup aylar 29 kúnlik 12 aydan ibarat edi. Aylar sonday atalǵan:

1. Nisanu 30

2. Ayru 29
3. Sivanu 30
4. Duuzu 29
5. Abu 30
6. Ululu 29
7. Tashritu 30
8. Araxsamna 29
9. Kislivu 30
10. Tebetu 29
11. Shaabatu 30
12. Addaru 29

Ay atları bobilliklarniń turmıs tárizi menen baylanıslı edi. “Nisanu” – háreket qılıw, qádem taslaw, “Ayru” - jaqtı, jarıq, “Abu” - kek, “Tashritu” - baslanıw, “Tebetu” - ılaylı, “Shabatu” - wayranshılıq (jawın nátiyjesinde),“Addaru” - bultlı degen mánislerdi bildirgen. Bobillikler kalendar daǵı “baxıtlı hám baxtsız” kún túsinigine úlken itibar bergen. Olarda daslep bes, keyininen, jeti kúnlik hápteler bolǵan. Jeti kúnlik hápte “Hamushtu” delingen.Bobilliklar yarım kesheni kúnniń baslanıwı dep esaplaganlar, sonıń ushın quyash botgandan keyin jańa ay kórinisi menen aynıń birinshi kúni baslanǵan.B.e.sh 568-jılda Izrail Sortuxodonosor tárepinen basıp alınǵannan keyin bul jurtda Bobil kalendarı hám jıl esabı kiritilgen. Bobilliklar basshılıǵına shekem bolsa yaxudiylarda waqıt esabınıń quramalı ay sisteması keń tarqalǵan edi.Yaxudiylar kalendarında jıl 12 aydan hám aylardıń hár biri 29 -30 kúnden ibarat edi.Aspanda ay (jańa tuwǵan aydıń ) payda bolıwın mámleket xalqı gernay dawısı hám órt ot qosıw menen bir-birlerine málim etkenler. Bul laxza evreyde (rash-xodesh) biri dep atalǵan, yaǵnıy bul jańa aynıń tuwılggani degeni bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı hámme aylardıń birinshi kúni, yaǵnıy sánesi hám uzın aylardıń 30 kúni atalǵan. Daslep aylar sanlar menen belgilengen, yaǵnıy ekinshi, úshinshi, tórtinshi hám xokazo. Tek birinshi ay báhárning baslanıw ramzi bolǵanı ushın aviv dep atalǵan. Aviv masaqlar (biyday, arpa, jo'xori masaqları ) sheshe degeni bolıp tabıladı. Keyinirek Bobil kalendarındaǵı ay atları qabıl etilgen hám jeti kúnlik hápte ornatılǵan. Háptediń birinshi kuni ekshembi esaplanǵan, sutkalar bolsa saat altidan, keshteden baslanǵan. Ay Kalendarındaǵı jıl 354 sutkadan ibarat edi. Aynıń rásmiy esabı quyash jılı esabına muwapıq kelmegen. Nátiyjede bul parqti joytıw ushın hákimler zárúriyatqa qaray jılǵa qosımsha ay qosqanlar. Buǵan muwapıq eramızdıń v ásirindegi ay kalendarı ay-quyash kalendarı menen almastırılǵan. Eramızdıń 499 -jılınan tek artıq kúni bar jıl jıllarında 19 jıllıq cikl boyınsha, yaǵnıy greklar kalendarı sıyaqlı, qosımsha ay qosıp barǵanlar. Bul ay 29 kúnden ibarat bolıp, ol 12 oyni tákirarlaǵan hám sol sebepli ekinshi adar ( yaǵnıy, veadar) delingen, sebebi 12 ay adar dep atalǵan. Jıldaǵı on eki ay ápiwayı aylar, artıq kúni bar jıl jılı daǵı 13 ay bolsa embolistik ay dep atalǵan. Evreylerde ápiwayı hám embolistik kalendar jılı 3 túrde bolǵan : qısqa yamasa jetkilikli bolmaǵan, tuwrı yamasa qatań belgilengen, tolıq yamasa kereginen artıqsha. Ápiwayı jıllar 353, 354, 355 kúnden, kabissa jılları bolsa 383, 384, 385 kúnden ibarat bolǵan. Yaxudiy jıl esabı “dúnyanıń jaratılıwı”dan alıp barılǵan. Bul eramızdan aldınǵı 7-oktyabr, 3761-jılda qabıl etilgen. Házirgi kúnde bul sáne Izrailda “Adamnan baslanǵan era” dep ataladı hám ol rásmiy jixatdan qabıl etilgen. Mámlekette Grigorian kalendarınan da paydalanadılar. Evrey kalendarı ay atları tómendegishe:

1.Nissan

2.Iyar
3.Sivon
4.Tamo’z
5.Ov
6.Elul
7.Tishri
8.Xeshvon
9.Kislev
10.Teyvas
11.Shvat
12.Adar
13.Veadar
3760 -jılǵa Grigorian kalendarı jıl esabın qosıp evrey jılı erasın tabıw múmkin. Bul tómendegishe: 3760 Q 2005 q 5760 jıl yaxudiy erası daǵı artıq kúni bar jıl jılı, yaǵnıy, Házir Izrailda 5765-yil bolıp tabıladı.Áyyemgi yaxudiylar kalendarı da ay esabında júrgizilgen kalendar bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda bir jıl 354 kún bolıp, jup ayları 29, toq kúnleri 30 kúnden ibarat bolǵan 12 ayǵa bólingen. Sutka keshte saat 6 den baslanǵan. B.e.sh IV asirde Áyyemgi evreyler ay kalendarların ay-quyash kalendarına almastırǵan. Buǵan olar hár 19 jılda 7 ret 13-shi (30 kúnlik) qosımsha ay kirgizgen. 13-ay qosılǵan jıl vsokostniy, yaǵnıy artıq kúni bar jıl jılı dep atalǵan. Artıq kúni bar jıl jılları 19 jıllıq siklning 3-, 6 -, 8-, 11-, 14-, 17-, 19 - chi jılları artıq kúni bar jıl jılları esaplanǵan, sonday eken sol jıllarına 13-shi ay qosılǵan. Áyyemgi yaxudiylarning 19 jıllıq ay-quyash kalendarı 6936 sutkanı tashkil etken. Astronomık jıl esabı menen esaplanǵanda usı 19 jılda 6939 3 G'4 sutka bar. Sonday eken, hár 19 jılda 3, 3 g'4 sutkaǵa aldın ketedi yamasa tezirek aylanadı.(Kad. Evrey ay-quyash kalendarı astronomık esabınan ). Aradagi parqti jetkezip alıw ushın olar qosımsha 1 sutka qosqan.Qosatugin kúndi Sonday jıllarda qosqanlar edi, eger jıldıń baslanıwı ekshenbi, shárshembi hám juma kúnleri baslanmawligi kerek edi.Evreyler erasına, yaǵnıy Joqlıq erası yamasa iudey erası dep atalıwshı eraga da tań qalǵanday dúnyanıń jaratılıwı tiykar etip alınǵan. Bul eraning baslanıwı b.e.sh 3761-jıl 7-oktyabrdan esaplanǵan. Bul era biziń eramızdan 3760 jıl áyyemgilew bolıp tabıladı.Eramızdan aldınǵı II ásirdiń aqırlarına shekem Áyyemgi evreyler jıl báhárinde b.e.sh II ásir aqırlarınan bolsa guzde baslanǵan.Áyyemgi Qitayda da ay kalendarlarınan paydalanǵanlar. Daslep Qitaylıq dıyxanlar báhár jaqınlashganligini Gidra juldızları gruppasınıń kórinisine qaray bilgen. Xojalıq jılı 4 mawsimge: báhár, jaz, gúz, qishga bólingen. Keyinrew b.e.sh 3 mıń jıllıqta waqıt esabın ay fazalarına qaray esaplay baslaǵan. Jıl 12 aydan ibarat bolǵan. Kitay kalendarına da 13-shi ay qosıwǵan. Olar da hár 19 jılda 7 ret qosımsha 13-shi ayni jılǵa kirgizgen. Qitay astronomları biziń eramızdan 6 ásir aldın birinshi bolıp, hár emes, hár 19 jılda jańa ay kórinisi jazǵı quyash turıw kúnine tuwrı keliwin yaǵnıy hár 235 ayda bul hádiyse tákirarlanıwın anıqlawǵan.“Shutszin” (tariyx kitapı ) atlı tariyxıy kitapda maǵlıwmat beriliwishe, Qitay ózge dindegi diniy xızmetkerleri quyashdıń qashan tutılıwın aldınan ayta alǵan. Bul olardıń tiykarǵı wazıypalarınan biri edi.B.esh 360 -jılda Qitaylıqlar birinshi juldız katalogın duzip shıǵadı. Hind kalendarı - tiykarınan Ay-quyash kalendarlarınan paydalanǵanler, birpara wálayatlarda 360 kúnlik quyash kalendarı bolǵan. Qosımsha kún de 5 jılda qosılǵan. Ay 29 den 32 kunge shekem bolıp, jańa jıl túrli kúnlerde belgilengen.Diniy xarakter degi 20 ta era bolǵan : Kad, Kaliy erası (er. avv. 3102-jıl 18-fevral ), Budda (er. avv. 950-543-y.) vinrom (er. avv. 57-y.) Foepi Ullı (1550-y. 10 -sentyabr), Shana (78 -jıl 3-mart ). 1957-jıl birden-bir Shana erası boyınsha kalendar ámelge etildi. Jıl 22-marttan baslandı.Áyyemgi greklar da waqtın ay esabı menen aparıwǵan. Olarda jıl jazǵı quyash turıw kúninen keyin kórinetuǵın bir ay jańa kórinis kúninen baslanǵan. Jıl 12 aydan tashkil tapqan 13-shi ay hár bir qala xoqmining ayrıqsha sheshimi menen qosılǵan. Sol sebep har bir qala óz kalendarınan paydalanǵan. B.e.sh 593-jılda Afina xukmdori Solon bobilliklar sıyaqlı hár 8 jılda 3 ret yaǵnıy 3 jıl 13-shi oyni kirgizgen. Bul kalendardı Gretsiyanıń hámme qala mámleketleri qabıl etpegen, sebebi ol júdá anıq esap da emes bolıp tabıladı.Áyyemgi Gretsiyada b.e.sh I mıńjıllıqtıń baslarında Ay-Quyash kalendarı duzildi. Bul dáwirde hár bir polis óz kalendarın islep shıǵardı. Olar birbiriga uyqas kelsede, hár bir kalendardıń ábzallıq tárepleri bar edi. Olar 1 jıldı hár biri jańa ay menen baslanatuǵın 12 ayǵa bolıp shıqtı. Kalendardı mawsimlerge maslastırıw ushın qosımsha 13-ay da engizilgen.Gretsiya túrli qalalarında aylardıń óz atları bolsada, Afina kalendarındaǵı ay atları anaǵurlım keń tarqalǵan edi. Olar:
1. Gikatombeon (iyul)
2. Mitageytneon (avgust)
3. Boetromeon (sentabr)
4. Pianepsion (oktabr)
5. Mimakterion (noyabr)
6. Poseydeon (dekabr)
7. Gameleon (yanvar)
8. Antestereon (fevral)
9. Elafeboleon (mart)
10. Yu.Munexeon (aprel)
11. I.Fargelion (may)
12. Skiroforeon (iyun)
B.e.sh 432-jılda grek astronomı Meton ay hám quyash jıllar ayları arasındaǵı parqni anıqladi. Meton Qitay astronomılarınıń tájiriybesinen paydalanmastán turıp, ǵárezsiz túrde 19 quyash jılı 235 aydan ibaratlıǵı, hár 19 jılda jazǵı quyash turıw kúninde jańa ay kórinisin anıqlaǵan. Usınıń sebepinen bul 19 jıllıq cikl Meton -sikli dep ataladı. 19 jıllıq siklda 7 jıl 13 aylıq hám qalǵan 12 jıl bolsa 12 aydan ibarat esaplanadi.Sonday etip Áyyemgi greklarning ay kalendarı jıldıń mawsimlerigat tiykarınan uyqas keliwshi ay-quyash kalendarına aylantırıp alınǵan. Barlıq grek-qala mámleketlerinde Ay-quyash kalendarına ámel etilse, basqa polislarda kalendar ǵárezsiz túrde basqarilgan. Nátiyjede kalendar jılı baslanıwın anıqlawda shálkeslikler payda bolǵan. Mısalı, Afina hám Delfada jıl jazǵı quyash turıwınan keyingi birinshi jańa tuwǵan aydan keyin baslanǵan, Beotiya hám Delosda qısqı quyash turıwınan keyin, XI asirde bolsa báhárgi teń kúnliklerden,Sparta, Rados, Krit hám Miletda gúzgı teń kúnlikten kalendar kúni baslanǵan.Bulardıń ishinde eń ataqlıı Afina kalendarı bolıp, ol 12 aydan ibarat bolǵan.Aylar bolsa 29 -30 sutkadan ibarat bolıp, waqıt kalendarınıń bir jılı 354 sutkanı quragan. Tiykarınan haqıyqıy ay jılı ózinde 354, 36 sutkanı sáwlelengen etken. Ay fazaları kalendar sáneleri menen anıq muwapıq kelmegen. Sonıń ushın greklar jańa aynı (yaǵnıy jańa tuwǵan aynı emes) aynıń birinshi kúni menen haqıyqıy jańa aynı jańa tuwǵan aynı parıqlay alǵan. Grekistonda ay atları kóbinese málim bayramlar menen baylanıslı bolǵan. Tek bólekan aylar menen óz-ara baylanısqan edi. Ayırım poleslarda lenayon sheshe (yanvar, fevral,) Dionis húrmetine uyımlastırılǵan bayram menen baylanıslı edi. Dionis - quyash qudaylarınan biri bolıp, bul ay báhárgi teń kúnlik Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúnine tuwrı keledi.Afinada bolsa bul bayram sal keyin, elafebalon (mart -aprel) aylarına tuwrı kelip,teń kúnlik menen baslanadı. Afinada jıl baslanıwı gekatombeon (iyul-avgust ) ayına tuwrı kelgen. Bul ay bolsa jazǵı quyash turıwı menen baylanıslı edi. Kalendar jılın quyash jılı menen teńlestiriw ushın arnawlı jıllarda 13 ay (embolistik ay) qosılǵan. Mısalı, ekinshi ay poseydion 29 -30 sutkadan ibarat edi. Ádetde, hár 8 jılda ay cikllerine 2-, 5-, 8- jılǵa qosımsha ay qosqanlar. Gerodot da óz dóretpelerinde greklarniń jıl mawsimlerin aylar menen muwapıqlastırıw maqsetinde hár eki yamasa úsh jılda qosımsha ay qosqanlıqların jazıp qaldırǵan. Bul cikl járdeminde ay hám quyash jılları múddeti teńlestirilgen. Ay-quyash kalendarına ádewir anıqlıqlar kirgiziw maqsetinde xronologiya dúnyasında Kallip hám Gipparx sikli islep shıǵıldı. Biraq kúndelik turmısda ámeliyatda bul cikller degi ońlawlardan derlik paydalanilmagan. B.e.sh IIasrga shekem 13 ay zárúriyat maydanınan jılǵa qosıp barılsa, birpara jaǵdaylarda hákimiyat administratorları óz mápi jolında siyasat salasında da bul jumıstı etkenler.

1.Shama menen neshe kúnlik ay quyashqa qarama-qarsi turadi?

A)7-8 kún B)10-11 kún *C)14-15 kún D)17-18 kún
2.Ay kalendari neshe túrli aylarga bólinedi?
*A)2 B)3 C)4 D)5
3.Ay kalendarinda bir jil neshe sutkani quragan?
A)350 kún *B)354 kún C)365 kún D)366 kún
4.Ay kalendari qaysi jil esabina tiykarlanip alingan?
*A)Hijriy B)Mushe C)Evrey D)Yuliy
5.Neshe jilliq astronomik ay sikli 2835 kundi quragan?
A)4 B)5 C)7 *D)8
6.Xronologiya páninde 30 jilliq ay sikli ne dep ataladi?
A)Arab sikli *B)Turk sikli C)Parsi sikli D)Hind sikli
7.Embolismos sózi qaysi tilden alingan?
A)Arab B)Parsi *C)Grek D)Hind
8.Embolistik aydiń uzinligi qansha kúndi quragan?
*A)30 B)28 C)31 D)29
9.Gipparx sikli qashan dúzilgen?
A)b.e.sh I ásir *B)b.e.sh II ásir C)b.e.sh III ásir D)b.e.sh IV ásir
10.Toliq bolmagan aylar neshe kúnnen ibarat boladi?
A)30 B)28 C)31 *D)29


Paydalangan ádebiyatlar
1.Z.Rahmonqulova “Xronologiya” Tashkent 2013-jil
2.S.Tursunov “Xranologiya va metrologiya” Termiz 2017-jil
3.Z.U.Shoriev “Xranologiya va metrologiya” Tashkent 2002-jil