Referat fakultet: kompyuter injeneringi Fan: Elektronika va sxemalar Mavzu

3. Kommutatsiya qonunlari va boshlang‘ich shartlar 

 Yuqorida  bayon  etilgan  elektr  yoki  magnit  maydonining  energiyasi  o‘z 

qiymatini sakrab o‘zgartira olmasligi to‘g‘risidagi mulohazalar induktivlikdagi 

ilashish  oqimining  va  sig‘imdagi  elektr  zaryadning  uzluksizlik  prinsipini 

ifodalaydi kommutatsiya qonunlari deb ataladi.  Ilashish magnit oqimining sakrab o‘zgara olmasligi 

 tenglik bajarilmasligidan kelib chiqadi, chunki aks holda induktivlikda cheksiz katta kuchlanish paydo bo‘lishi lozim edi, bu esa fizik ma'noga ega emas. Bu prinsip 

asosida kommutatsiyaning birinchi qonuni quyidagicha ta'riflanadi: 

Tarkibida  induktiv  g‘altak  bo‘lgan    har  qanday  shoxobchada  tok  va 
magnit  oqimi  kommutatsiya  paytida  undan  bevosita  oldingi  qiymatlarini 
saqlaydi va kommutatsiyadan keyin ana shu qiymatlaridan boshlab o‘zgaradi 
yoki  boshqacha aytganda induktivlikdagi  tok va magnit  oqimi  o‘z qiymatini 

sakrab  o‘zgartira  olmaydi.  Bu  qonun  matematik  jihatdan  quyidagicha 

yoziladi: bu yerda 

- mos ravishda induktivlikdagi tok va magnit 

oqimining kommutatsiyadan oldingi va kommutatsiya paytidagi qiymatlari. 

Xuddi shu kabi elektr zaryadining sakrab o‘zgara olmasligi   

 tenglik  bajarilmasligidan  kelib  chiqadi,  chunki  aks  holda  kondensatordan 

cheksiz  katta  tok  o‘tishi  lozim  edi,  bu  esa  fizik  ma'noga  ega  emas.  Bu 

prinsipdan kommutatsiyaning quyidagi ikkinchi qonuni kelib chiqadi: 

Kondensatorli  har  qanday  shoxobchada  kuchlanish  va  zaryad 
kommutatsiya  paytida  undan  bevosita  oldingi  qiymatlarini  saqlaydi  va 
kommutatsiyadan  keyin  ana  shu  qiymatlaridan  boshlab  o‘zgaradi  yoki 
boshqacha aytganda sig‘imdagi kuchlanish va zaryad kommutatsiya paytida 
o‘z qiymatini sakrab o‘zgartira olmaydi: bu  yerda 

-  kondensatordagi  kuchlanish  va 

zaryadning  mos  ravishda  kommutatsiyadan  avvalgi  va  kommutatsiya 

paytidagi  qiymatlari.  Shuning  bilan  birga  qayd  etib  o‘tish  lozimki,  ideal 

parametrli  zanjirlarda  qarshilik  va  sig‘imdagi  toklar,  qarshilik  va 

induktivlikdagi kuchlanishlar qiymatlari sakrab o‘zgarishi mumkin. 

Kattalik  (i,  u,  e,  B,  Ф  va  h.k.)  lar  va  ular  hosilalarining  kommutatsiya 

  paytidagi  qiymatlari  ularning  boshlang‘ich  qiymatlari  yoki 

boshlang‘ich shartlari deb ataladi. 

Agar bevosita kommutatsiyadan (o‘tkinchi jarayon boshlanishidan) avval 

  va 

  (nol  boshlang‘ich  shartlar)  bo‘lsa,  u  holda 

kommutatsiyadan keyingi boshlang‘ich paytda induktivlik uzuq shoxobchaga, 

sig‘im  esa  qisqa  tutashgan  shoxobchaga  teng  kuchli  bo‘ladi.  Agar 

kommutatsiyadan  avval 

  va     (nol  bo‘lmagan 

boshlang‘ich  shartlar)  bo‘lsa,  u  holda 

  paytda  induktivlik 

  tok manbayiga, sig‘im esa 

 EYK manbayiga teng kuchli bo‘ladi. 

Bog‘liq bo‘lmagan boshlang‘ich shartlar kommutatsiya momentiga qadar 

zanjirda to‘plangan elektr va magnit maydonlari energiyalarini xarakterlaydi 

va o‘tkinchi jarayonlarni hisoblash uchun ularni albatta inobatga olish lozim 

bo‘ladi. 

Shoxobchalangan elektr zanjirlaridagi o‘tkinchi jarayonlarni hisoblashda 

bog‘liq  bo‘lmagan  boshlang‘ich  shartlardan  tashqari  bog‘liq  boshlang‘ich 

shartlardan foydalaniladi. Bu shartlarga tok, kuchlanish va ular hosilalarining 

 paytdagi qiymatlari kiradi.