Referat Bajardi: 504 a guruh talabasi Karimova Gulchexra

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi
Tibbiy pedagogika fakulteti
Asab kasalliklari fani

Mavzu: Asab tizimining klinik anatomiyasi

Referat
Bajardi: 504 A guruh talabasi

Karimova Gulchexra

BOSH MIYA

Umumiy m a’lum otlar
Bosh m iya (encephalon) uni o'ragan pardalari bilan birga kallaning
miya qism i ichida joylashgan. U ning ustki yon yuzasi kalla qopqog'i ichki
yuzasiga m os ravishda gumbaz hosil qiladi. Pastki yuzasi kallaning ichki
asosidagi chuqurchalaiga mos murakkab relefga ega. Bosh miyaning og‘irligi
katta odamlarda 1100 dan 2000 g gacha, o'rtacha: erkaklarda 1394, ayollarida
1245 g. Bosh miya uch yirik qismdan: katta miya yarimsharlari, miyacha va
miya so‘g‘onidan iborat.
K atta m iya (cerebrum) markaziy nerv tizim ining odam da kuchli
taraqqiy etgan eng katta va fooliyat jihatidan ahamiyatga ega qismi. Katta miyaning
bo ‘ylam a yorig‘i (fissura longitudinalis cerebri) uni o ‘ng va chap
yarimsharlarga ajratadi. Yarimsharlar o'zaro qadoq tana (corpus collosum)
vositasida qo‘shilgan. Yarimsharlar orqa tom onda ko‘ndalang yorig‘ (fissura
transversa cerebri) vositasida m iyachadan ajrab turadi. M iya yarim -
sharlarining tashqi yuzasi turli chuqurlikdagi egatlar (sulci cerebri)
joylashgan. C huqur egatlar yarimsharlami bo‘laklarga (lobi cerebri) ajratsa,
mayda egatlar pushtalam i (gyri cerebri) chegaralaydi.
Bosh miyaning pastki yuzasi yoki asosi (105-rasm) yarimsharlar, miyacha
va miya so‘g‘oning ventral qismlaridan hosil bo‘lgan. Uning oldingi qismlarida
peshona bo'lagining ostki yuzasida hidlov piyozchalari (bulbi olfactori)
joylashgan. U ning ventral yuzasiga burun bo‘shlig‘idan g'alvir suyakning
ilm a-teshik plastinkasidagi teshiklardan o'tuvchi 15-20 hidlov nervlari (nn.
olfactorii) I juft bosh miya nervi keladi. Hidlov piyozchasidan orqaga qarab
hidlov yo'li (tractus olfactorius) yo'naladi. Uning orqa qismlari kengayib
hidlov u chb u rch ag in i (trigonum olfactorium ) hosil qiladi. H idlov
uchburchagining orqa tomonida oldingi ilma-teshik modda (substantia perforata
anterior) joylashib, buteshiklar orqali miya ichiga arteriyalar kiradi. Ilma-
teshik modda oralig‘ida ko‘mv nervi kesishmasi (chiasma opticum) joylashgan.
U ko‘ruv nervi (n. o g icusl II juft bosh miya nervi tolalaridan hosil bo‘ladi.
K o‘ruv nervi orqa tomoriga ko‘ruv trakti (tractus opticus) bo‘lib davom
etadi. K o‘ruv nervi kesishmasining orqa tom onida kulrang tepacha (tuber
cinereum) yotadi. Uning pastki qismi torayib quyg‘ichni (infundibulum)
hosil qiladi. Quyg‘ichning uchidaichki sekretsiyabezi gipofiz (hypophysis)
turadi. Kulrang tepachaning orqa tom onida oq sharsimon shakldagi ikkita oq
so‘rg‘ichsim on tana (corpora mamillaria) bor.
So‘ig‘ichsimon tananing ikki yon tomonida bo‘ylamasiga joylashgan ikkita
yo‘g‘on oq to'sinlar singari miya oyoqchalari joylashgan.
M iya so‘gsoni
M iya so‘g‘oni (truncus ensephali) tarkibiga uzunchoq miya (medulla
oblangata), ko'prik (pons) va o ‘rta miya (mesencephalon) kiradi.
y ' Uzunchoq miya
U zunchoq miya (meddulla oblangata) orqa miyaning bevosita davomi
bo‘lib, rom bsim on miyaning pastki qismidir. U ning tashqi tuzilishi orqa
miyaga, ichki tuzilishi bosh miyaga o‘xshagani uchun myelencephalon deb
ataladi. U ning pastki chegarasi katta teshik sohasida yoki I juft orqa miya
nervi ildizining yuqori chekkasida. Yuqori chegarasi old yuzasida ko‘prikning
pastki chekkasida bo‘lsa, orqa yuzasida miya hoshiyalariga to‘g‘ri keladi. Uzunchoq
m iyaning yuqori qismlari kengayib, piyozcha shaklini olgani uchun miya
piyozchasi (bulbus cerebri) deb ham ataladi.
U zunchoq miya eshituv va muvozanat a’zolari ham da qon aylanish va
nafas a’zolariga bogЈliq boЈlgan jabra apparatlari bilan aloqada paydo bo‘ladi.
Shuning uchun unda muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda
almashinuvini boshqaruvga aloqador boЈlgan kulrang o‘zaklar joylashgan.
Uzunchoq miyaning uzunligi o‘itacha 2,5 sm. Unda oldingi, orqa va yon yuzalari
tafovut qilinib, ular o ‘zaro egatlar yordamida ajralib turadi. Bu egatlar orqa
miya egatlarining davomi bo‘Ub, oesha nomlar bilan ataladi. Uzunchoq miyaning
ventral yuzasidagi oldingi o‘ita yoriqni (fissura mediana anterior) ikki tomonida
bo‘rtib chiqqan piramidalar (pyramis meduUae oblangatae) joylashgan.
Piram idalar harakatlantiruvchi nerv tolalaridan iborat boЈlib, orqa miyaga
o ‘tish joida qisman kefeishib, piramidalar kesishmasini (decussatio pyramidum)
hosil qiladi. Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchasiga davom etadi.
Kesishmagan tolalar orqa miyaning oldingi tizimchasi tarkibida yo'naladi.
Oldingi yon egat (sulcus anterolateralis) piramidamng oval shaklidagi
tepalik olivadan (oliva) ajratib turadi. Oliva tishsimon tuzilishga ega bo'Igan
kulrang modda to‘plami oliva o‘zagming joylashshidan hosil bo‘lgan. Bu egatdan
til osti nervi ildizi chiqadi. Uzunchoq miyaning dorsal yuzasida orqa o ‘rta
egatni (sulcus mediana posterior) yon tomonlarida o‘zaro oraliq egat bilan
bo‘lingan orqa miyaning nozik va ponasimon dastalari kengayib bo'rtiqlar
hosil qiladi. Nozik dasta bo‘rtig‘i (tuberculum gracile) ichki, ponasimon dasta
bo‘rtig‘i (tuberculum cuneatum) tashqi tomonda joylashadi. Orqa yon egatdan
(sulcus posterolateralis) IX, X, XI juft bosh miya nervlarining ildizi chiqadi.
Yon tizimchaning dorsal qismi ponasimon va nozik dastalardan chiqayotgan
tolalar bilan qo‘shilib miyachaning pastki oyoqchasini (pedunculus cerebellaris
inferior) hosil qiladi.
U zunchoq miya kesmasida (106-rasm) u oq va kulrang m oddalar
to ‘p!am idan iborat bo‘ladi. Kulrang m oddada muvozanat va harakatni
muvofiqlashtirish, modda almashinuvi boshqaruvga aloqador bo‘lgan kulrang
o ‘zaklar joylashgan. l.Y on tom onda joylashgan o ‘ng va chap pastki oliva
o ‘zaklari (nuclei olivaris inferiores) miyachaning tishli o ‘zagi bilan boglangan
bo‘lib, odam da muvozanatni boshqaruvchi oraliq o‘zak hisoblanadi. 2.To‘r
formatsiya (form atio retecularis) bir- biri bilan chalkashib to ‘r hosil qilgan
nerv tolalari va ular o ‘rtasida yotgan nerv o ‘zaklaridan iborat. 3.To‘rt juft
(IX-XI1) bosh m iya nervlarining o ‘zaklari. 4.Adashgan nerv o ‘zagi bilan
bog‘langan nafas olish va qon aylanish markazlari bor.
U zunchoq miyaning oq moddasi uzun va qisqa tolalardan iborat. U zun
tolalar uzunchoq miyani oldingi qismida pastga tushuvchi, harakatlantiiuvchi
piramida yo'lini hosil qiladi. Uning orqa lateral yuzasida yuqoriga ko‘tariiuvchi
orqa miyani miya yarimsharlari va miyacha bilan bog‘lovchi sezuvchi yo‘llar
joylashadi. Orqa miya-po‘stloq yo‘li uzunchoq miya sohasida kesishib qovuzloq
kesishmasini (decussatio lemniscorum) hosil qiladi.
Qisqa tolalar kulrang m odda o'zaidarini o ‘zaro bog‘lab, shuningdek
uzunchoq miyani bosh m iya so‘g‘oninmg qo'shni qismlari bilan qo‘shib
turadi.
Orqa miya
O rqa miya (metencephalon) ikki qismdan: ventral joylashgan ko'prik va
dorsal joylashgan m iyachadan iborat. Orqa miyaning qoldiq b o ‘shlig‘i,
uzunchoq miya bilan biigalikda IV qorinchani hosil qiladi.
^ K o ‘prik
K o‘prik (pons) sut emizuvchilarda plashch taraqqiyotiga bog‘liq ravishda
payda bo‘ladi. U odam da yaxshi rivojlangan bo‘lib, ko'ndalang bolish shaklida.
U yuqoridan miya oyoqchalari, pastdan esa uzunchoq miya bilan chegaralanadi.
U zunchoq miya bilan ko'prik o‘rtasida egat (sulcus bulbopontinus) yotadi.
Y on tom onga ko‘prik torayib, miyachaning o‘rta oyoqchasiga (pedunculi
cerebeDaris medius) o ‘tib ketadi. Ko‘prikning tashqi chegarasini uch shoxlik
va yuz nervlari ildizlari o ‘rtasidagi chiziq (Iinea trigemenofacialis) hosil
qiladi. Ko‘prikning ventral yuzasi ko‘ndalang yo‘nalgan tolalardan iborat bo‘Hb,
o ‘rtasida asosiy arteriya egati (sulcus a. basillaris) joylashgan, uning dorsal
yuzasi IV qorincha tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Ko‘prikning ko‘ndalang
kesmasi (107-rasm) markazida ko‘ndalang tolalar to‘plam i - trapetsiyasimon
tana (corpus trapezoideum) joylashgan. Uning tolalari o‘rtasida trapetsiyasimon
tananing oldingi va orqa o'zaklari yotadi. Trapetsiyasimon tana ko‘prikni orqa
yoki qopqoq qismi (tegmentum pontis) va oldingi yoki asosiy qismga (pars
basillaris) ajratadi. Ko‘prikning oldingi qismi
bo‘ylama va ko'ndalang tolalar va ular o‘itasida
joylashgan ko‘prikning xususiy o'zaklaridan
iborat. Bo'ylam a tolalar piram ida, po‘stloq-
o ‘zak va po‘stloq-ko‘prik yo‘llari tolalaridan
ib o rat b o ‘lib, u lar k o ‘p rik n in g xususiy
o'zaklarida tugaydi. Bu o‘zak hujayralari tolalari
ko‘ndalangtolalam i hosil qilib, miyachaning
o‘rta oyoqchasi taritibida miyacha po‘stlog‘iga
boradi.
107-расм. Ko‘prikning frontal kes- Ko‘prikning orqa qism ida ko‘tariluvchi
masi. 1-pars dorsalis pontis; 2-ven- sezuvchi yo‘llar o ‘rtasida to ‘rt (V VI, VII,
5SST VI.n>**
5-pars ventralis pontis. to r formatsiya joylashgan.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ko‘prik tuik egari oldida yotadi. Bola hayotining
eita davilarida orqa tomonga surilib, 5 yoshda ensa suyagi qiyaligiga yetib boradi
Yosh bolalarda piramida va miyacha o'tkazuv yo‘llari yaxshi taraqqiy etmagani
uchun uning hajmi kichik va o‘zaklari bir-biriga yaqin joylashadi. 5-7 yoshlarda
ko‘prik tez taraqqiy etib kattalamikiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi.
^ M iy a c h a
M iyacha (cerebellum) ko‘prik va uzunchoq miya yuqori qismining orqa
tomonida, orqa kalla chuqurchasida yotadi. Yuqori tomondan katta miyaning
ko‘ndalang yorig‘i (fissura transversa cerebri) miyachani yarimsharlaming
ensa bo‘lagidan ajratib turadi. M iyacha taraqqiyoti harakatni reflektor
m oslashtirish retseptorlari bilan bog'liq ravishda o ‘tadi va m ushaklar
qisqarishini muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. U ayrim mushaklaming
murakkab faoliyatini bir-biriga bog‘lab turadi va tana muvozanatini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, unda vegetativ nerv tizim i m arkazlari (qon tom iriar
harakati refleksi, teri trofikasi, yaralam i bitish tezligi) joylashgan.
M iyachada ustki va pastki yuzalar tafovut qilinib, ular o ‘zaro chuqur
gorizontal yoriq (fissura horizontal) bilan ajrab turadi. Pastki yuza o ‘rtasida
keng botiq (vallecula cerebelli) bo‘lib, unga uzunchoq m iyani orqa yuzasi
tegib turadi. M iyachada ikkita yarimshar (hemisphaeria cerebelli) va ular
o ‘rtasidagi to q chuvalchangsim on qism (verm is) tafovut qilinadi.
Chuvalchangsimon hosila miyachaning tanasi (corpus cerebelli) deb ataladi.
Yarimsharlar va chuvalchangning ustki va pastki yuzalari ko'plab ko'ndalang
yoriqlar (fissura cerebelli) vositasida uzun va ingichka m iyacha barglariga
(pushtalari) (follia cerebelli) ajragan. C h u q u r egatlar b ilan ajragan
pushtalar yig'indisi m iyacha bo‘lakchasim (iobulli cerebelli) hosil qiladi.
Bo‘laklardan alohidasi parcha (flocculus) miyacha o‘ita oyoqchasini ventral
qismida yotadi. Parcha o‘z oyoqchasi yordamida m iyacha chuvalchangi va
tuguncha (nodulus) bilan qo‘shiladi.
M iyacha miyaning boshqa qismlari bilan uch juft oyoqchalari vositasida
birikadi. Miyacha oyoqchalari o‘tkazuv yo‘llar tolalaridan iborat. Miyachaning
pastki oyoqchasi (pedunculi cerebeQaris inferior) pastga tom on yo‘nalib,
m iyachani uzunchoq miya bilan qo'shadi. Uning tarkibida orqa miya bilan
m iyacha o ‘rtasidagi orqa yo‘l (tractus spino-cerebellaris posterior) tolalari
joylashadi. Miyachaning o‘rta oyoqchasi (pedunculi cerebellaris media) juda
qalin b o ‘Iib, ko‘prikka o ‘tib ketadi. Uning tarkibida ko‘prik-m iyacha yo‘li
(tractus ponto-cerebellaris) tolalari joylashadi. M iyachaning ustki
oyoqchalari (pedunculi cerebellaris superiores) uni o ‘rta miya bilan qo'shib
turadi. Uning tarkibida orqa miya bilan miyacha o'rtasidagi oldingi yo‘l (tractus
spino-cerebellaris anterior) tolalari joylashadi.
M iyacha oq va kulrang m oddadan iborat (108-rasm). U ning kulrang
m oddasi tashqi tom onida po'stloqni (cortex cerebelli) hosil qilsa, oq
moddaning ichida to‘it juft miyacha o'zaklarini hosil qiladi. Miyacha po‘stlog‘i
ancha sodda tuzilgan bo‘lib, uch qavat nerv hujayralaridan iborat: l.M olekulyar qavat
kam sonli m ayda va savatsim on nerv hujayralaridan iborat. 2.GangIionar qavat bir
qator joylashgan Purkine hujayralaridan iborat. Ulaming dendritlari kuchli shoxlangan
b o lib , m olekulyar qavatga y o ‘naladi. Aksonlari esa donador qavatdan o ‘tib oq
moddaga tushadi. 3.D onador qavat mayda n erv h u jay ralarid an ib o ra t b o ‘lib, oq
moddani yonida turadi. Miyacha o‘zaklaridan b iri c h o ‘qqi o ‘zagi (n u c le u s fa s tig i) chuvalchangning oq m oddasida joylashgan. U tana mushaklari faoliyatini
boshqaradi. U ndan tashqariroqda joylashgan sharsimon o'zak (nucleus
globosus), po'kaksim on o'zak (nucleus emboUformis) va chuvalchang bo‘yin
ham da tana m ushaklari faoliyatini boshqaradi. M iyacha yarimsharlarinmg
o ‘rtasida joylashgan tishsim on o 'zak (nucleus dentatus) va m iyacha
yarimsharlari po ‘stlogl qo‘l ham da oyoq mushaklari faoliyatini boshqaradi.
M iyacha to'rtinchi miya pufagining dorsal qismidan paydo b o ‘ladi. U
o ‘ng va chap qanotsim on plastinkalardan hosil bo'lgan juft kurtaklardan
taraqqiy etadi. Bu kuitaklar asta-sekin o‘sib o‘rta chiziqda o‘zaro qo‘shiladi va
chuvalchangni hosil qiladi. Uning yon tom onida esa miyacha yarimsharlari
paydo bo4ladi. Homila hayotining 4—5-oylarida miyacha yuzasida pushtalar va
egatlar hosil b o lad i.
Y angi tu g llg an chaqaloqda m iyacha cho‘zinchoq va kichik b o lib ,
kattalarga nisbatan yuqori joylashgan b o la d i. U ning o g lrlig i 20—23 g
b o la d i. U larda m iyacha egatlari chuqur b o lib , hayot daraxti yaxshi
ko'rinm aydi. C huvalchang yarim sharlarga nisbatan yaxshi rivojlangan
b o la d i. Bola hayotining birinchi yilida miyacha tez o ‘sadi. U ning og'irligi
6 oyda 3 marta, bir yoshda esa 4 marta kattalashadi. Bola 6 yoshga to ‘lgunicha
m iyacha o g lrlig i o ‘g ‘il bolalarda 142-150 g, qiz bolalarda esa 135 g
b o lad i. Bolaning yoshi kattalashgani sari miyachaning oq m oddasi kulrang
m oddaga nisbatan tez ko‘payadi. Hom ila davrida va bir yoshgacha bo‘lgan
bolada m iyacha o ‘zaklari yaxshi taraqqiy etib, bir yoshdan keyin nerv
tolalari tez o ‘sadi. M iyachaning tishsim on o ‘zagi bir yoshgacha o ‘ng
to m o n d a katta b o ls a , keyingi davrlarda chap o ‘zak tez o ‘sib, hajm
jihatidan kattalashadi.
M iyacha oyoqchalarining o‘sishi ham bir xil emas. M iyachaning
pastki oyoqchasi bola hayotining birinchi yilida tez o ‘sadi. Keyingi davrlarda
u n in g o ‘sishi sekinlashib, 7 yoshda kattalarnikiga o ‘xshash b o la d i.
M iyachaning o ‘rta oyoqchasining kengligi yangi tug‘ilgan chaqaloqda 5,7
m m b o ‘lsa, emizikli davrda tez o‘sib, 2 yoshda 10 m m b o lad i. K attalarda
esa 13,9 m m . M iyachaning ustki oyoqchasining o‘sishi 7—9 yoshgacha
davom etadi