Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
12
3. -шы//-ши ҳәм -ман: жылқышы – жылқыман. Бул морфемалардағы синонимлик 
қатнаслар жүдә аз, ҳәттеки жоқтың қасында. -ман морфемасы арқалы көбинесе бел-
гили бир кәсип ҳәм орын мәнисиндеги атлықлар жасалады: жылқышы I – жылқыман 
(жылқы бағыўшы адам, жылқышы); жылқышы II – түнде жүретуғын, аяқлары узын 
боз реңли қус. 
4. -бан ҳәм -кер: талабан – талапкер. -кер морфемасы арқалы белгили бир кәсип 
пенен шуғылланыўшы адам мәнисиндеги атлық жасалады; -бан белгили бир кәсип 
ҳәм орын мәнисиндеги атлықты жасайды: талабан – тилегинде бар, қәлеўши, қуштар; 
талапкер – даўагер, ҳақы талап етиўши, бир нәрсени өндирип алыў ушын судқа арза 
бериўши. 
5. -ма ҳәм -ық: уйық – уйма. -ма морфемасы синонимлик қатар дүзиўде фейил 
тийкарларына жалғанып атлық жасап келген: уй-ма – жайылып жатқан қойыў батпақ, 
батпақлық, балшық; уй-ық – суўдың түбине шөккен қойыў батпақ.
6. -ық ҳәм -ым: салық – салым. -ық морфемасы фейил тийкарлы дөренди атлықты 
жасайды: салық, буйрық, сызық; -ым морфемасы, тийкарынан, сөз жасаўшы сыпатында 
емес, сөз өзгертиўши морфема сыпатында үйренилип киятыр, лекин оның гейпара 
ўақытлары сөз жасаў хызметине ийе екенлигин төмендеги сөзлер арқалы анықлаўға
болады: тартым, қоқым, салым. Мәселен, салық – халықтан алынатуғын алым; салым – 
салық, төлем, алым. Демек, бул сөзлер арқалы еки морфеманың да бирдей мәниге ийе 
сөзлерди жасалғанын көриўге болады.
Қарақалпақ тилинде атлықтың форма жасаўшы морфемалары арасында синонимия
қубылысы сөз жасаўшы морфемаларға қарағанда өнимли емес, яғный аз ушырасады. 
Мәселен, атлықтың субъектив баҳа формалары болған -й морфемасы ҳәм -жан мор-
фемасы өз ара синоним морфемалар: ағай – ағажан, жеңгей – жеңгежан, апай – апажан.
Қарақалпақ тилинде сөз өзгертиўши морфемалар арасында сеплик формалары
өз ара синоним бола алады: жаслардың устазы – жасларға устаз, китаптың авторы 
– китапқа автор; перзентлердиң туңғышы – перзентлерден туңғышы; сөзиниң мәниси 
жоқ – сөзинде мәни жоқ, көзиниң гүли бар – көзинде гүли бар; гәпке түсин - гәпти 
түсин; партаға отырдым – партада отырдым; нанды жеди – наннан жеди; бағды гездим 
– бағда гездим; китапта көрдим – китаптан көрдим. Сеплик формаларындағы бундай 
синонимия оларды белгили бир контекстлерде орын алмастырыўға, ҳәр қыйлы стиль-
лик мақсетлерде пайдаланыўға мүмкиншилик береди.
Демек, атлықлардағы синоним морфемаларды тереңирек үйрениў тилдеги 
морфемалық синонимияны изертлеўдиң актуал екенлигин көрсетеди. 
Әдебиятлар:
1. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. IV том. Нөкис, 1992, 361-бет
2. Патуллаева Г. Қарақалпақ тилиндеги сөзлердиң морфемалық қурылысы. Ташкент, 2015 
РЕзЮМЕ
Қорақалпоқ тилидв сўз ясалиш усулларидан аффиксация усули орқали ясалма сўзларнинг 
ясалиши – самарали ҳодиса. Мақолада от ясовчи морфемалар ва отнинг айрим субъектив
баҳо шакллари, отнинг сўз ўзгартирувчи морфемаларидан сеплик шакллари орасида сино-
нимия ҳодисаси самарали учрайдигани ўрганилган. 
РЕзЮМЕ
В каракалпакском языке для образования новых слов, используется способ аффиксации. 
В статье изучаются морфемы образованные от существительного и их субъективная форма, а 
также морфемы синонимов. 
SUMMARY
In Karakalpak language forming new words by affixation, a type of word-formation is an effective 
process. In this article, If is considered that substantive morphemes and their forms of subjective 
assessment, synonymy are efficaciously seemed in case patterns and inflective morphemes. 

---