Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
11
Патуллаева Г.С.
Қарақалпақ тили кафедрасы доценти, ф.и.к.
Кдырбаева У.
қарақалпақ тили ҳәм әдебияты факультети 4-а курс студенти 
Әжинияз атындағы НМПИ
АТлыҚТАғы СиНОНиМ МОРФЕМАлАР МәСЕлЕСиНдЕ
Таянч сўзлар: 
морфема, морфемик синонимия, синоним морфема, аффиксация 
усули, от ясовчи морфемалар, субъектив баҳо шакллари, сўз ўзгартирувчи морфема-
лар.
Ключевые слова: 
морфема, морфемическое синонимия, синоним морфемы, спо-
соб аффиксации, морфемы образованные от существительного, субъективная форма,
слово изменяющие морфемы.
Key words: 
morpheme, morphemic synonym, synonymous morpheme, affixation, 
substantive morpheme, forms of subjective assessment, inflective morpheme. 
Белгили болғанындай, сөз жасаў усылларынан аффиксация усылы арқалы 
дөренди сөзлердиң жасалыўы қарақалпақ тилинде өнимли қубылыс. Аффиксация 
усылы арқалы адам атлары, қурал, буйым атлары, орын атлары ҳәм абстракт атлықлар 
жасалады. Олар, тийкарынан, арнаўлы атлық жасаўшы морфемалар жәрдеминде 
атлық (меншикли атлықлар), келбетлик, еликлеўиш ҳәм аз муғдарда санлық, айы-
рым жағдайларда алмасықлардан да жасалыўы мүмкин. Қарақалпақ тилиндеги атлық 
жасаўшы морфемалар арасында синонимия қубылысы өнимли ушырасады:
1. -шы//-ши ҳәм -кер: хызметши – хызметкер, себепши – себепкер, палшы – пал-
кер ҳәм т.б. Бул мысаллардағы себепши ҳәм себепкер сөзлери тийкарғы мәнилерге 
қарай тең болса да, бирақ себепкер сөзинде мәни бираз күшлирек аңлатылған. 
Сондай-ақ, бул сөз көбирек китабый стильге, ал себепши сөзи болса аўызеки сөйлеў, 
әпиўайы халық тилине тән екенлиги менен ажыралып турады. Бул еки морфема 
бириниң орнына бири қолланыўы мүмкин, сонлықтан -шы ҳәм -кер морфемалары 
бир-бириниң синонимиялық эквиваленти сыпатында қаралыўы мүмкин.
Демек, -шы морфемасы менен -кер морфемасы мынадай жағдайларда – олар 
арқалы жасалған дөренди сөзлер абстракт түсиниклерди билдирип келгенде, олар 
конкрет түсиниклерди билдиретуғын болса, бул конкрет сөзлерден аңлатылған пред-
метлер саналмайтуғын болғанда, ҳәр еки морфема да, тийкарынан, адам атлары 
қурамында қолланылып келгенде ҳәм дөрендилер баслаўыш яки толықлаўыш 
ўазыйпасында қолланғанда, гейпара ўақытта бул морфемалар бар болған дөрендилер 
анықлаўыш хызметинде келгенде бир-бири менен синонимиялық қатнасты пайда 
етеди. 
2. -шы//-ши ҳәм -кеш: түйеши – түйекеш, арбашы – арбакеш. -шы//-ши морфе-
масы түбирден аңлатылған предметти басқарыўшы, жүргизиўши адамларды билди-
рип келгенде, сондай-ақ айырым абстракт атлықларға жалғанып келгенде -кеш мор-
фемасы оған синоним болып келеди. Белгили болғанындай-ақ -кеш морфемасы, тий-
карынан, парсыша-тәжикше фейил түбири болып, қарақалпақ тилине аффикс мор-
фема сыпатында өзлескен. Мине, усы өзгешеликлер олардың өз ара синонимиялық 
қатнаста болыўы ушын тийкар болады. Мәселен, түйеши – түйекеш синонимлик 
қатарында түйеши мәнисин түйекеш береди, себеби бул сөз қарақалпақ тилинде еки 
мәниде қолланылады: 1. түйекеш I – түйе жайыўшы, түйе бағыўшы; 2. түйекеш II – 
түйе менен жүк тасыўшы . 

---