Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
15
Mikrotoponimlerdiń dástannıń tilinde az ushırasatug`ının kóremiz: Shahıdáriz , Bag`ı-
murad , Bag`ı-sapa , Nayzahal tóbe , Tunı dárya , Dinar tóbe .
Dástannıń waqıyaları tiykarınan Diyarbákir, Bag`dad, Shırwan-Shımaq hám Hálepshirwan 
qalalarında bolıp ótedi.
Sánem atlı yardın bolıp biynesip, 
Músápir yerlerge keldim ah tartıp, 
Atam Hásen wázir, atımdur Gárib, 
Sorsańız, men Diyarbákirden keldim. 
Diyarbákir – Turkiya mámleketiniń qubla-shıg`ısında Dajla (Tigr) dáryası boyında jaylasqan 
qalanıń ataması . Qala bul atamasınan aldın Amid dep atalg`an. Arablardıń 638-jılı bul jerdi
bag`ındırg`annan keyin, Diyarbákir dep atalıp ketken. Diyarbákir toponimi quramındag`ı diyar 
sózi arabsha «jasaw ornı» mánisin ańlatıwshı dār sóziniń kóplik forması bolıp, «tuwılıp ósken 
jurt», «mámleket» kibi mánilerdi ańlatadı . Ekinshi komponent bákir sóziniń kelip shıg`ıwı 
boyınsha eki túrli shamalaw bar: 1) túrkiy tilinde «baqır» – mıs metallın bildiredi; 2) «bekr» 
dep atalg`an arab qáwiminiń atı menen baylanıstırıladı. Bul jerdi 638-jılı bekr dep atalg`an arab 
qáwiminiń basıp alıwı nátiyjesinde «Bekrler mámleketi» yag`nıy «Diyarbákir» dep atalıp 
ketken[ –degen ma g`lıwmatlar bar. Toponimniń kelip shıg`ıwı tuwralı E.M.Pospelov, bul 
qala burında Diyarbekr – «Bekrler jurtı» dep atalg`anın, sońınan Diyarbakir – «mıs jurtı», mıs 
rudasına baylanıslı atalg`anın keltiredi.
Bag`dad toponimi dástannıń tilinde ushırasatug`ın toponimlerdiń biri bolıp esaplanadı:
Yalg`ız qayda baray, qaysı diyara? 
Búlbildek yetmeyin gúli-gúlzara, 
Yurtıdın ayrılg`an men bir biyshara,
Bu sháhri Bag`dadg`a kelgen g`áribmen. 
Bag`dad – Irak mámleketiniń paytaxtı. Abbasiyler dinastiyasınan bolg`an xalifa Abu 
Jafar al-Mansur 762-jılı mámleket paytaxtın Ktesifon qalasınan Bag`dadqa ózgertedi. Bug`an,
Ktesifon atamasınıń grekshe ekenligi sebep boldı. Bag`dad toponiminiń etimologiyası tuwralı 
hárqıylı kóz qaraslar bar. Birqatar ilimpazlar Ba `dad ataması iran tilleriniń bag` hám dad
sózlerinen alınıp, «qudaydıń inámı» degen mánini bildiretug`ının aytadı. Yag`nıy, áyyemgi iran 
tillerinde fag` - bag` - quday mánisin, dad sózi inám, sawg`a mánilerin ańlatadı dep keltiriledi. 
Al, basqaları bag` sózi parsı-tájik (iran) tillerinde miyweli ag`ashlar hám miywesiz terekler 
kóp jerdi, dad sózi bolsa parsı-tájik tillerinde «ádalat, ádillik; nalısh» mánilerin bildirip Bag`dad
ataması «ádillik bag`ı» yamasa «arız, sha g`ım etiw bag`ı» mánisin bildiredi – degen pikirlerdi 
keltiredi.
Shırwan-Shımaq qalasınıń ataması dástanıń tilinde ushırasadı:
Yar párwaz áyledi Shırwan-Shımaqqa, 
Qoydı ada bolmas bu dárdi-dag`qa, 
Zag`u-zag`an qonar boldı sharbaqqa, 
Bag`banıma xabar berseń ne boldı. 
Shırwan-Shımaq – orta ásirlerde Ázerbayjan aymag`ındag`ı Shırwanshahlar xanlıg`ınıń
paytaxt qalası bolıp, tiykarınan Shemaxa dep, Ázerbayjanlar Shamaxi, arablar bolsa Ash-
Shamaxiya dep ataydı. Dástannıń tilinde Shırwan-Shımaq túrinde kelgen. Shırwan atamasınıń
ózi de Ázerbayjannıń arqa tárepindegi tariyxıy-geografiyalıq wálayattıń ataması. Shımaq
bolsa Shemaxa qalası bolıp esaplanadı. Onıń kelip shıg`ıwı boyınsha shamax (ijemax, jamax) 
etnoniminen kelip shıqqan degen shamalaw bar. Kavkazda kamak dep atalg`an etnonim bar 
bolıp, Orta Aziyadag`ı túrkiy tilles xalıqlardıń quramında da fonetikalıq ózgerisler menen 
ushırasatug`ın etnonimler bar: shomaq - qaraqalpaqlarda, shamakey – qazaqlarda, shamaq – 
túrkmenlerde, shameke – qırg`ızlarda gezlesedi. Usı atamada Xorezmniń XIII-XIV ásirlerdegi
iri sawda-ónermentshilik orayınıń qarabaxanası - Shemaxaqala saqlanıp qalg`an. Demek, 
dástannıń tilinde ushırasatu g`ın Shımaq toponimin etnotoponim dep esaplawg`a boladı.

---