44
1-rasm.
Joyni perspektiv tasvirlash (Seleziya
kartasini
bir qismi, Martin Xelvig, 1561y)
fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu obyektlaming planli o’lchamlarini va shakllarini, yoki,
qisqasi ularni «fazosini» modellashtiradi. Ko’pincha belgilar hodisani vaqt mobaynida
o’zgarishini (shaharlarni o’sishi, daryolarni toshishini va h.k.), ko’chib yurishini
(ekspeditsiyalami marshurutini, tsiklonlarning traektoriyasini) va boshqa jarayonlami aks
ettiradi.
Kartalarda belgilarning hammasi jamuljam bo’lib
ancha keng funksiyalarni
bajaradilar. Ular obyektlarni o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi, hodisalarni
fazoviy obrazlarini shakllantiradilar, ularni joylanishidagi qonuniyatlarni va xususiyatlarini
aniqlash imkonini beradilar. Natijada kartani alohida belgilarda mujassamlashgan
informatsiyalar yig’indisidan ortiq bo’lgan yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni
guruhlarga ajratish hodisalarni holati, differensiatsiyasi, o’zaro bir-biriga ta’siri va vaqt
mobaynida o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imkoniyat ochadi.
Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perspektiv suratlar bilan ko’rsatilgan. Bunday
suratli rasmlar alohida izohlarsiz ham tushunarli bo’lgan (1-rasm).
Dastlabki vaqtlarda alohida obyektlarni suratlari individual bo’lgan. Masalan,
shaharlarni planida diqqatga sazovor binolarni arxitekturasini aks ettirishga harakat
qilganlar. Keyinchalik
perspektiv suratlar, ayniqsa mayda masshtabli kartalarda, o’zlarini
individualliligini yo’qota boshlaganlar va ular o’xshash obyektlar uchun umumiy qilib
bajariladigan bo’ldilar. Masalan, alohida guruh manzilgohlar (qishloqlar, posyolkalar,
shaharlar, qal’alar va sh.k.) uchun o’zlarining alohila qabul qilingan perspektiv belgilaridan
foydalaniladigan bo’lindi. Mana shu fakt individual tavsiflardan turdosh tushunchalarga
o’tish kartografik belgilarni kiritilishini anglatdi, qaysiki ularni tushunmoqlik uchun ularni
izohlab (sharhlab) berish zarurati tug’ildi.
Taxminan XVIII asrni o’rtalaridan boshlab, kartalar masofalar va maydonlarni aniq
o’lchash uchun qo’llanila boshlagandan keyin, shuningdek armiya ehtiyojlari uchun aholi
punktlarini, o’rmonlarning va boshqa shu kabi obyektlarning ko’rinishini (konturini) aniq
tasvirlash zarurati tug’ilganidan boshlab perspektiv belgilar o’zlarini o’rnini predmetlarni
aniq planli tasvirlariga bo’shatib
45
beradigan bo’ldilar.
10.4.
Belgilarning turlari va ularni differensiatsiyalashtirish
Ta’kidlab o’tilganidek, belgililik - kartani boshqa ko’plab tasvirlar, eng avvalo, aero va
kosmosuratlardan farq qiluvchi eng muhim xususiyatlaridan biridir. Shartli belgilarni
qo’llash quyidagilarga imkon beradi:
-
real va abstrakt obyektlar (masalan,
qor qoplami balandligi, iqlimning
kontinentalligi indeksi)ni ko’rsatish;
-
inson ko’rmaydigan va hatto sezgi organlari tomonidan qabul qilinmaydigan
obyektlarni (qadimgi materiklarning paleorelbefi, gravitatsion va magnit maydonlar va
boshqalar) tasvirlash;
-
obyektlarning ichki xususiyatlari va tuzilishini (sanoat ishlab chiqarishining hajmi
va
tuzilishi, aholi tarkibi va boshqalar) berish;
-
obyektlarning o’zaro aloqalarini aks ettirish: tartibi va pog’onaliligi,
proportsionallik, tafovut, o’zaro buysunuvchanlik (masalan, geologik stratigrafiya);
-
hodisalar va jarayonlarning dinamikasini (daryo havzalarida oylar bo’yicha
oqimning o’zgarishi) ko’rsatish;
-
tasvirni kuchli kichraytirish (mayda masshtabli kartalarda alohida uylarni va
kvartallarni ko’rsatish o’rniga butun aholi punktini doira bilan aks ettirish mumkin).
Kartada obyektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai nazaridan kelib
chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va vazifalariga ko’ra masshtabsiz,
maydonli (konturli) va chiziqli shartli belgilarga bo’linadi.
Masshtabsiz (yoki nuqtali) shartli belgilar bilan konturlarini karta masshtabida
ko’rsatish mumkin bo’lmagan obyektlar tasvirlanadi. Masalan, alohida turgan, orientir
ahamiyatiga ega bo’lgan
daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va fabrikalar, neft va gaz
quvurlari, yodgorliklar va boshqa shu kabi obyektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan
ko’rsatiladi. Bunda obyektlarni tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanmaydi. Obyektning
joydagi o’rni esa, odatda shartli
belgining markaziga yoki tagiga to’g’ri
keladi.
1-
rasm. Topografik kartalarning
ayrim masshtabsiz, chiziqli va maydonli
shartli belgilari:
1-
davlat
geodezik
shaxobchalarining
punktlari;
2-
radiomachtalar,
televizion
machtalar; 3- benzokolonkalar; 4- neft
va
gaz quvurlari; 5- meteorologik
stantsiyalar; 6- haykallar, monumentlar;
7- davlat chegaralari; 8-
davlat
qo’riqxonalarining
chegaralari;
9-
yaxshilangan shosse; 10- metall va
temir-beton asosli elektr uzatish liniyalari; 11-
46
yer ostidan o’tkazilgan quvurlar; 12- daryo va soylar; 13- tikonli tutash butazorlar; 14- tutash
saksovulzorlar; 15- sochilgan holdagi toshlar va shag’alli yerlar; 16- o’tib bo’ladigan
sho’rxok yerlar; 17- barxanlar
bilan qumloq yerlar; 18- moxli botqoqlik
Maydonli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini saqlab qolish mumkin
bo’lgan obyektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq, bog’, poliz, ko’l va
boshqalar maydonli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Obyektlarni tashqi ko’rinishi
(qiyofasi) saqlanadi. Ularni konturlari turli rangga bo’yaladi yoki boshqa maydonli grafik
vositalar bilan to’ldiriladi. Botqoq va sho’rxok yerlarning konturlari ichiga turli xil shtrixlar
chiziladi. Avval bu belgilar uchun «konturli belgilar» yoki «masshtabli belgilar» terminlari
qo’llanilgan.
Chiziqli shartli belgilar bilan uzunligi karta masshtabida ifodalanadigan va uzunasiga
davom etgan obyektlar - daryo, ko’l va dengizlarning qirg’oq chiziqlari, siyosiy-ma’muriy
chegaralar, yo’llar, telefon hamda telegraf liniyalari va boshqa shu kabi obyektlar
tasvirlanadi. Ular obyektlarni o’xshashlik belgilarini saqlab qoladi, lekin obyektni kengligini
orttirib yuborishlari mumkin. Masalan, mayda masshtabli kartalardagi yo’llarni belgilari
bunga misol bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
