Razgrafka yoki karta kesimi bu ko’p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimidir

Ma’ruza 10. Kartografik belgilar va ularning qo’llanilishi
 
42
 
Reja: 
10.1.
Kartografik semiotika 
10.2.
Kartaning tili 
10.3.
Kartografik belgilar, ularning funksiyalari 
10.4.
Belgilarning turlari va ularni differensiatsiyalashtirish 
10.5.
Kartografik belgilarning qo’llanilishi 
Tayanch iboralar: semiotika, masshtabsiz, maydonli va chiziqli shartli belgilar, 
belgilar usuli, chiziqli belgilar usuli, izoliniyalar usuli, sifatli fon usuli, miqdorli fon 
usuli, ma’lum joyga taaluqli diagrammalar usuli, nuqtalar usuli, areallar usuli, 
harakatdagi belgilar usuli, kartodiagrammalar usuli, kartogrammalar usuli. 
10.1.
Kartografik semiotika 
Shartli belgilardan foydalanish - kartaning masalan, aero- va kosmosuratlarb 
panoramalarb manzaralar kabi boshqa ko’plab grafik modellardan farq qiluvchi asosiy 
xususiyatidir. Kartadagi belgilar - bu atrof olamning jarayonlari va hodisalarini, ularning 
o’rnini, sifat va miqdor tavsiflarini, tuzilishini, dinamikasi va h.k.ni shartli ifodalovchi 
tasvirning ko’rinarli qabul qilish elementlaridir. 
Kartografiya va belgilar xususiyati va belgilar tizimni o’rganuvchi lingvistik fan - 
semiotika qirrasida alohida bo’lim - kartografik semiotika (karto-semiotika) shakllangan 
bo’lib, uning doirasida kartaning tili sifatida kartografik belgilarning umumiy nazariyasi 
tizimi ishlab chiqiladi. 
Unda kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullarining kelib chiqishi, tasnifi, 
xususiyatlari va funktsiyalariga tegishli keng muammolar doirasi o’rganiladi. Semiotika 
uchta asosiy bo’limni o’z ichiga oladi: sintaktika, semantika va pragmatika. Mos ravishda 
bu bo’limlar kartografik semiotikada ham mavjud: 
-
kartografik sintaktika - belgilar tizimi, ularning tuzilishi xususiyatlari, karta tili 
grammatikasi qurilishi va ishlatilishi qoidalarini o’rganadi; 
-
kartografik semantika - shartli belgilarning tasvirlanadigan obyekt va hodisalar 
bilan aloqasini tadqiq qiladi; 
-
kartografik pragmatika - belgilarning axborot qimmatini kommunikatsiya vositasi 
va kartaning o’quvchilar tomonidan qabul qilish xususiyatlari sifatida o’rganadi. 
Ba’zan kartografik semiotika tarkibida yana bir bo’lim - kartografik asarning maqsadi 
va funksiyalari bilan mos ravishda tasvirlash vositalarini tanlashni belgilaydigan stillar va 
omillarni o’rganuvchi kartografik stilistika ajratiladi. 
10.2.
Kartaning tili 
Kartaning tili - bu kartografiyada foydalaniladigan shartli belgilar, tasvirlash usullari, 
ularning qurilish qoidalari, kartalarni yaratish va ulardan foydalanishda ishlatish va o’qish 
kabilarni o’z ichiga olgan belgilar tizimidir. 
Karta tili - insoniyatning buyuk kashfiyotlaridan bo’lib, u kishilik madaniyati

---

43
 
va tsivilizatsiyasining muhim elementini tashkil etadi. Uning rivojlanishi barcha 
bosqichlarda fan-texnika taraqqiyoti darajasi, madaniyat va san’atning holati, siyosiy tuzum 
va ijtimoiy institutlar - bir so’z bilan aytganda, ijtimoiy-tarixiy jarayonni shakllantiruvchi 
barcha narsalar bilan bog’liq bo’lgan. 
Barcha davrlarda kartaning tili nafaqat makon-zamon axborotni saqlash va uzatishni 
ta’minlagan, balki Yer to’g’risidagi fanlar va u bilan bog’liq fan sohalarida umumiy til rolini 
o’ynagan. 
Kartografiyaning avtomatlashishi va kompbyuterlashishi bilan bog’liq holda karta 
tiliga e’tibor ayniqsa kuchaydi. Kartosemiotik nuqtai nazardan kartaning tili toifalari va 
elementlari, uning grammatikasi va tuzilishi, amal qilish mexanizmlari, belgilarni ishlatish 
qoidalari o’rganiladi. Umumiy semiotika, mashina grafikasi, badiiy dizayn va qabul qilish 
psixologiyasi bilan chambarchas bog’liq bu tadqiqotlar aniq amaliy yo’nalishga ega - ular 
elektron kartalar sifatini oshirishga qaratilgan. 
Tadqiqotlar ko’rsatishicha, karta tilida hech bo’lmaganda ikki qatlam (til osti) ni 
ajratish mumkin: ulardan biri kartalashtirilayotgan obyektning joylashishi, uning makondagi 
shakli, orientatsiyasini, boshqasi - bu hodisalarning tarkibiy mazmuni, ularning ichki 
tuzilishini, sifat va miqdor tavsiflarini aks ettiradi. Ikkala qatlamlarning grammatikasi 
kartografik semiotika qoidalari bilan aniqlanadi. 
Kartaning tili - bu kartografiyaning obyekt tilidir. Uning asosiy funktsiyalari (umuman 
kartografiya kabi) - kommunikativlik, ya’ni karta yaratuvchisidan o’quvchiga ayrim 
hajmdagi axborotni uzatish va bilish - kartalashtiriladigan obyekt haqida yangi bilimlarni 
olish. 
Karta tili sohasidagi intensiv ishlanmalar kartografiya nazariyasida alohida til (yoki 
karta tili) kontseptsiyasi shakllanishiga olib keldi, unga muvofiq kartografik tasvir alohida 
matn sifatida qaraladi. Boshqacha aytganda, karta karta tilida yaratilgan tasvirdir. Ushbu 
kontseptsiya tarafdorlari hattoki aynan karta tilini ishlab chiqish hamda uning xususiyatlari 
va funktsiyalarini tadqiq qilish kartografiyaning fan sifatidagi mazmunini tashkil etadi, deb 
hisoblashadi. Ehtimol, bunday nuqtai nazar kartografiyaning fan sifatida karta tili rolini 
ancha oshirar, biroq, shubhasiz, bu jarayonning ahamiyatini ifodalaydi. Har qanday holatda 
til konsepsiyasi tarafdorlarining asosiy fikri odilona ekanligini ta’kidlash joiz, chunki 
kartaning tili - bu kartografiyaning mavjud bo’lish shaklidir. 
10.3.
Kartografik belgilar, ularning funksiyalari