Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

6. 
0 ‘rta  Osiyo  sivilizatsiyasi. 
M ilodiy  I  asrda  Kushonlar  davlati 
vujudga  keldi.  U ning  dastlabki  poytaxti  Dalvarzintepa  (Surxondaryo  vi- 
loyati)da  boMgan.  K udzula  K adfiz  hukm ronligi  davrida  A fg‘oniston  va 
K ashm ir  Kushon  davlati  tarkibiga  qo‘shib  olingan.  Uning  o ‘gMi  Vim a 
Kadfiz  davrida  K ushon  davlati  yanada  kengayadi.  Podsho  K anishka  za- 
m onida  poytaxt  Peshovar  (hozirgi  Pokiston  hududi)ga  k o ‘chiriladi  va 
Kushon  davlati  ulkan  im periyaga  aylanadi.  Uning  hududlari  Hindiston 
va  X o‘tandan  hozirgi  0 ‘zbekistonning janubiy  viloyatlarigacha  cho‘zil-
62

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
gan.  Rim,  Parfiya, Xitoy  davlatlari  qatorida Kushon  davlati  l-III asrlarda 
xalqaro  m aydonda nufuzli  o ‘rinni  egalladi.
Kushon davlatining birinchi hukm dori Kudzula Kadfiz umrini harbiy 
yurishlarda  o‘tkazib,qudratli  davlatga  asos  soldi.  Vim a  Kadfiz  davridan 
boshlab  Kushon  davlatida  tanga  zarb  qilish  boshlandi.  K ushon tangala- 
rida  hukm dor  nom i  k o ‘rsatilgan.  Vim a  Kadfiz  pul  islohoti  o ‘tkazadi  va 
tanga pullam ing qadri  ortadi.  Tangalar oltin,  kumush v a m isdan zarb  qi­
lingan.
Milodiy  1-11  asrlarda  K anishka  (73-123-yillar)  hukm ronligi  davrida 
Kushon podsholigi o ‘z taraqqiyotining cho‘q q isig ak o ‘tariladi. Bu davrda 
yangi  shaharlar  bunyod  etiladi.  Hindiston,  Xitoy,  Rim   im periyasi  bilan 
savdo va elchilik m unosabatlari o ‘m atiladi.  K ushon elchilari 99-yil Rim- 
ga  keladilar.  Bu  Rim dagi  Trayan  ustunida tasvirlangan.  Rim  im periyasi 
hududidan  topilgan  kushon  tangalari  bundan  guvohlik  beradi.  Shuning- 
dek,  Italiyaning qadimgi  Pompey shahridagi arxeologik qazishda Kushon- 
larga tegishli  suyakdan yasalgan haykalchalar topilgan.
0 ‘lkamizdan  Kushon  davri  madaniy  yodgorliklari  Xolchayon,  Dal- 
var/.intepa,  Ayritom,  Zartepa,  Q oratepa  va  boshqalam i  o ‘rganish  ja- 
rayonida je z   idishlar,  shamdon,  oyna,  sirg‘a,  bilaguzuk,  m unchoq  kabi 
taqinchoqlar  topildi.  Kushon  davlati  iqtisodiyotining  asosini  sug ‘orm a 
dehqonchilik,  savdo  va hunarm andchilik tashkil  qilgan.  To‘goldi  tum an- 
lari  va cho‘llarda chorva haydab boqilgan.
Xudili shunday, jarayon Q adim gi Xitoy tarixida ham yuz berdi. Temir 
iisriiiing boshlanishi bu yerda «U rushayotgan podsholiklar» davrida V -lll 
asrlarda  o/.nro  urushlar davom  etib,  mil  avv.  Ill  asrda Sin podsholigining 
H'nlnbiisi  l>iInn lugallandi. Sin podshosi (van) er. avv. 221-yilda o ‘zini  im- 
pi-niloi  Sin  Shi  Xuandi  («Xitoyning birinchi  im peratori») deb e ’lon qildi.
11  Xitoyda dasllabki  markazlashgan davlatni tuzish tom on y o ‘l tutdi. 0 ‘n 
yil  ichida  im perator  tub  islohotlami  o ‘tkazdi:  m am lakatni  tashkil  etib, 
niiiinlukatni  3(>  viloyatga  bo‘ldi  va  oqsuyaklam ing  im tiyozlarini  bekor 
qildi.  hrkin  aholining  barchasi «qora boshlilar»  im peratom ing fuqarolari 
deb  e ’lon  qilindi,  yagona  yozm a  qonunchilik,  yagona  pul  birligi  ham da 
lavo/.im darajalari  to‘g ‘risidagi tabel joriy qilindi.  Ulkan im perator saroyi 
qo'riqxona  park  bilan  (uning  qurilishida  700  m ing  qul  ishladi)  bunyod 
qilindi. Xitoyning shimoliy chegaralarini ko ‘chmanchi xunlardan him oya 
qilish  m aqsadida  uzunligi  4000  km  b o ‘lgan  Buyuk  Xitoy  devori  qurildi 
davlat m aktablari tashkil etildi.
63

---

R. RAJABOV
Haddan  tashqari  davlat xarajatlari,  soliqlarning  ko‘p  m arta o ‘sib  ke- 
tishi  aholining  barcha  qatlam larini  noroziligiga  olib  keldi  va  bu  impe- 
ratom ing  o ‘limidan  keyin  xalq  q o ‘zg ‘oloniga  sabab  bo ‘ldi.  Uncha katta 
bo‘lmagan  qishloqning  oqsoqoli  b o ‘lgan  Lyu  Ban  mil.  avv.  202-yildagi 
qo‘zg‘olonga  boshchilik  qilib,  Sin  sulolasini  ag‘darib,  X an  sulolasiga 
asos  soldi.  Yangi  sulola ijtimoiy  keskinlikni yum shatish uchun soliqlarni 
keskin kam aytirdi.
Xan  sulolasining  gullab  yashnashi  im perator  U  Dining  (mil.  avv. 
140-87-yillar) hukm ronligi v aq tig ato ‘g ‘ri keladi. Uning davrida sug‘orish 
tizimi yaxshilandi.  S ug‘oriladigan yerlam ing hajmi  kengaydi.  Ekin ekish 
uchun voronkali  plug,  ikki  sixli  plug  qo ‘llanila  boshlandi.  Ikki  dalali  al- 
m ashlab  ekish  tizim i  yuzaga  keldi.  Yirik  hunarm andchilik  korxonalari 
(ulam ing  ba’zilarida m ingtagacha ishchilar  bor edi)  paydo  b o ‘ldi,  savdo 
yuksaldi. Buyuk ipak y o ‘li Pekindan 0 ‘rta Osiyo orqali 0 ‘rtayer dengizi- 
gacha cho‘zildi.  Konfutsiylik  davlat  dini  va  mafkurasi  deb  e ’lon  qilindi. 
X itoyning aholisi (aholini ro‘yxatga olish  bo‘yicha) 60 mln kishiga yetdi. 
D ehqonchilikning  rivojlanishi  natijasida  sug‘oriladigan  yer  maydoni  56 
mln gektam i tashkil etdi.  Eram izning I  asri  boshlarida ziddiyatlar natija­
sida X an im periyasi ham quladi.
Qadimgi Xitoy lokal sivilizatsiyasining yuksalishini  so‘nggi bosqichi 
kichik  X an  sulolasi  davriga  to ‘g ‘ri  keladi.  Bu  sulola  G uan  U  Di  (m ilo­
diy  25-57-yillar)  hukmronligi  bilan  boshlanadi.  Uning  davrida  soliqlar 
bir m uncha kam aytirildi,  qullam ing ahvoli  qonun y o ‘li  bilan  ancha yen- 
gillashtirildi.  Davlat  chegaralari  kengaydi.  Yirik  qulchilik  x o ‘jaliklari 
ko‘paydi.  Bu x o ‘jaliklarda qul m ehnati sam arasiz bo‘lgani uchun o ‘z yeri 
boMgan qaram  dehqonlar m ehnati  bilan alm ashtirila boshlandi.  Yirik yer 
egalari  nufuzli  siyosiy  kuchga  aylana  boshladilar  va  bu  m arkazlashgan 
hokimiyatni  zaiflashtirdi.  220-yilda X an  sulolasi  hukm ronligi tugatilibdi 
uch podsholik davri boshlandi. Bu lokal sivilizatsiyaning keyingi bosqichi- 
ga o ‘tishni  bildirar edi.
Qadim gi  dunyoning  m ezolit  bilan  birga,  insoniyat  tarixining  o ‘n 
m ing yildan  k o ‘proq tarixini  qam rab olgan  birinchi tarixiy  supersiklning 
asosiy  natijalari  nim alardan  iborat edi? Lekin  avval  yopiq  boMgan alohi­
da  sivilizatsiyalar  orasidagi  ajralish  qisqardi.  Ular  o‘rtasidagi  ayirbosh- 
lash  kuchaydi.  Insoniyat tarixining yaxlitligini yagona  ritmi  yuzaga kela 
boshladi.  Lekin  har bir  lokal  sivilizatsiya o ‘z  ritmini  saqlab  qoldi.  B a’zi 
lokal  sivilizatsiyalar  yorqin  chaqnab  y o ‘q  boMib  ketdi.  Ulam ing  o ‘mini
64

---

boshqa yanada yosh, faol, agressiv sivilizatsiyalar egalladi. Bu muntazam  
yangilanishni ta ’minladi.
7. Y aponiya  va  A m erik a n in g   q ad im g i  sivilizatsiyalari.  Lokal sivi­
lizatsiyalar -   Yaponiya  va A m erika  oziga  xos  tabiiy-iqlim   sharoitlarida 
yopiq holda rivojlandi. Qadimgi Yaponiyada neolit er.  avv.  IV m ing yillik 
o ‘rtalaridan  er.  avv.  300-yillargacha;  eneolit  er.  avv.  300-yillardan  era­
m izning 300-yiligacha davom etdi. Eram izning 300-yilidan 700-yilgacha 
Q o‘rg‘onlar  davri  (yoki  Yamato  kuchli  podsholiklardan  birining  nomi) 
deb  alalndi.  Bu  vaqtda  Yapon  orollarida  ilk  davlat  va jam iyat  shakllan­
di.  Mir  biri  bilan  urushayotgan  bir necha davlatlar paydo  b o ‘ldi.  Q o‘shni 
Xiloy  bilan  iqtisodiy  va  siyosiy  aloqalar rivojlandi.  Bu  davm ing  oxirida 
Yamato qabilasi yo'lboshchisi boshchilik qilgan federatsiya tashkil topdi. 
Bu davlat boshlig‘i «Tenno» (samoviy hukmdor) deb nom oldi.  Keyincha- 
lik,  im perator deb atalgan.
Ijtimoiy  tabaqalanish natijasida aslzoda yer egalari,  erkin  dehqonlar, 
qaram ishchi  bem inlar (mulki bo‘lm agan, tenno va aslzodalar xo'jaligida 
ishlovchilar)  va  uy  qullari  ajralib  chiqdi.  Umumiy  ishlov  berishni  talab 
qiladigan  sholipoyalar  jam oa  m ulki  sifatida  qaralgan.  Xitoy  iyeroglif 
yozuvlaridan  o ‘zlashtirilgan yozuv  paydo  b o ‘ldi.  M am lakatda tarqalgan 
buddaviylik qadim gi sintoizm  bilan ham ohang bo‘ldi.
«Tayko  islohotlari»  natijasida  (VII  asr  o ‘rtalari)  va  undan  keyingi 
o ‘zgartirishlar natijasida yerlar, dehqonlar va yer egalari o ‘rtasida taqsim - 
landi  (yer egalarining hammasi davlatga xizmati  uchun yer ulushi egalari 
dob  hisoblandilar).  U rug‘chilik  asoslarining  yem irgan  yangi  m a’muriy 
tu/.ilish  kiritildi.  Yagona  soliqlar joriy  qilindi.  Bem inlar  dehqonlar  bilan 
tenglashtirildi  va  qullikning  tarqalish  im koniyatlari  cheklandi.  Ilk  o ‘rta 
asr davlati  shakllanishi  uchun  shart-sharoit yaratildi. Yaponiya jadallash- 
gan, noaniq  ifodalangan  ritmda uch birinchi tarixiy bosqichni bosib o ‘tdi.
Ilk  odam lar  shim oliy  Am erikaga  bundan  70  m ing  va  12  m ing  yil 
ilgari  paydo  boMgan  bo'lishlari  mumkin.  K atta  m uzlash  davrlarida,  bu 
vaqtda  dengiz  chekinib,  Bering  quruqlik  b o 'y n i  paydo  b o ‘ldi.  H ozir  bu 
yer  suv  bosishi  bilan  Bering  bo‘g ‘ozi  b o ‘ldi.  Sibir va Alyaskadan  ovchi 
terim chilar  oyoqqa  nam  tekkizmay,  Bering  bo‘ynidan  o ‘tdilar.  U lar ja- 
nubga,  m uzdan  xoli  boMgan y o ‘l  orqali  siljib,  Buyuk  tekisliklar b o ‘ylab 
tarqaldilar va  Janubiy  Am erikaga  kirib,  Patagoniyaga yetdilar.  Antropo- 
loglaming fikricha, bu paleo hindular b o ‘lib, ularda to ‘g ‘ri qora soch, mis 
rang teri,  qora k o ‘zlar,  keng  daxanlar  va kuraksim on tishlar  m avjud  edi. 
Yuqorida sanalgan m ongoloid  belgilar  hozirgi A m erika hindularida  saq­
lanib qolgan.
__________________________________________________ Jahon sivilizatsiyalari tarixi
65

---

R. RAJABOV
H ozirgacha  A m erikaga  ularning  ajdodlari  qachon  kirib  kelgani 
to ‘g ‘risidagi bahs-m unozaralar tugagani y o ‘q.  Kech kirib kelish tarafdor- 
lari,  ilk qazilm a topilm alar bor y o ‘g ‘i  12  m ing yoshga ega deb  hisoblay- 
dilar.  Taxminan  shu  vaqtda A lyaskadan  M eksikagacha b o ‘lgan  hududda 
nayzalar  uchun  asosida  san'atkorona  o ‘yiqlar  qilingani  bilan  o ‘ziga  xos 
uchliklar  paydo  bo‘ldi.  Klovis  deb  ataladigan  m adaniyatga  tegishli  bu 
uchliklam ing  paydo  boMishi,  qachonki,  paleohindular  shim oliy  m uzlik 
qatlam laridan  siljib, janubda hayvon v a parrandalarga boy  boMgan  yemi 
topishlari bilan bogMiq edi.
Yana  qadim iyroq  sananing  tarafdorlari,  odam lar A m erikaga  bundan 
40  m ing  yil  ilgari  kelganini  tasdiqlaydilar.  Lekin  K alifom iyadagi  Del 
M ar  odam ining  bosh  chanogM  sanasi  aniqlangach,  ilgari  taxm in  qilin­
gan  48  m ing yilga teng yoshdan  uning yoshi  11  m ing yilga kam aytirildi. 
Shunday qilib biz, o ‘rta sanada odam  A m erikaga 30 m ing yil oldin kelgan 
degan xulosaga kelamiz.  Bu  sana Yukondagi  Eski  Karga havzasidagi  to­
pilm alar bilan m ustahkam lanadi.  Bu yerdan, jum ladan, terini tozalash uc­
hun  suyak qirgMchlar topilgan.  K o‘rinishidan  uning yoshi  27  m ing yilga 
teng.  B oshqa  asosli  topilm alar  M eksikadagi  yoshi  22  m ing  yil  boMgan 
o ‘choqlar va suyaklardir.  Qaysiki,  ularning yoshi 20 m ing yil yoki undan 
qadimiyroqdir.
Bundan 3  mln yil oldin tektopik o ‘zgarishlar oqibatida uzoq vaqt orol 
boMgan janubiy A m erika Shimoliy A m erika bilan  qo‘shildi. And to g ‘  tiz- 
masi paydo boMib,  u orqali shim oldan janubga ko‘plab hayvonlar,  odam ­
lar ko‘chib keldilar.  Shu vaqtga qadar janubiy A m erika hayvonot dunyosi 
o ‘ziga  xos  edi.  Bu  yerda  yoshi  150  mln  yilga  teng  boMgan  yalqovlar, 
ogMrligi  2  tonna  boMgan  zirhlilar  yashagan.  Shimol  bilan  q o ‘shilishdan 
so‘ng janub faunasi o ‘zgardi. K o‘p hayvonlar qirilib ketdi. O dam lar bun­
dan  7  m ing yil  oldin  yovvoyi  guanakani  xonakilashtirdilar.  N atijada ba- 
land  togMarda  yuk  tashiydigan  lamalar,  go ‘sht, ju n   beradigan  alpakalar 
paydo boMdi.
Paleoantropologlar,  hali  ham  odam   qachon  Shimoliy  va  Janubiy 
A m erikada  paydo  boMdi  va  bu  m igratsiya  bir  necha  birin-ketin  yuz 
bergan toMqinlar tarzida (qaysiki, kechroq kelgan kelgindilar eskimoslar- 
dan oldin yuz bergan) yuz berdi deb m unozara qiladilar. Hech qanday shu- 
bha  y o ‘qki,  odam lar joylashm agan,  lekin  odam  yashashi  uchun  yaroqli 
boMgan oxirgi  bu ikki q it'a  bundan  11  m ing yil oldin boshdan oxirigacha 
odam lar joylashgan hudud edi.
6 6

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Amerika odamlnri  va liayvonot dunyosi. Bundan  12 mingdan  5 ming 
yilgacha  Shimoliy  va  Janubiy  Amerikaning  ko‘plab  yirik  hayvonlari, 
go'yoki qirili.shniiig ulkan to‘lqini bilan supurib tashlandi. Uning qurbon- 
lnri 
1ппхцне1и1  bo'lgan  fillarning  yetti  turi  (mamontlaming  to ‘rt turi  va 
miiNlmlonlliirning  uch  turi),  tuyalaming  uch  turi,  uzun  shoxli  bizon,  ot, 
hn'/i  panshaxasimon  shoxli  antilopalar va  muskus  ho‘kizlari,  yerda yu- 
luvchi  ulkan  yalqovlar  (megateriylar),  ulkan  zirxlilar  (gliptodontlar)  va 
qilichsimon tishli  mushuklar bo‘ldi.
Bu hayvonlaming qirilishi, yo ‘q  bo‘lib ketishining cho‘qqisi bundan 
12  ming yildan  -   10  ming  yilgacha  boMgan  oraliqqa  to‘g ‘ri  keladi.  Bu 
vaqtda,  qachonki  paleohindular har  ikki  qit'ani  egalladilar.  Shu  boisdan 
ba'zi  olimlar,  hayvonlaming bu turlari  odamlar tomonidan  qirib yuboril- 
gan deb hisoblaydilar.Bir mutaxassisning tasdiqlashicha, yuz kishi Kana- 
dadan janubga tomon  1  yilda  16 km tezlikda harakat qilsa,  300 yilda 300 
ming kishigacha ko‘payib,  Meksika qo‘ltig‘igacha yetishi va yo‘l-yo‘la- 
kay  shu vaqtning ichida  100 mln  sutemizuvchilami yo‘q qilishi  mumkin 
ekan. Ammo  bu hayvonlaming  o ‘lib ketishi  iqlimning tubdan  o‘zgarishi 
bilan  shimoliy  muz  qatlamining  erish  vaqtiga  mos  keladi.  Haroratning 
tebranishi  va yom g‘ir namligining miqdori  o ‘simliklarga keskin ta'sir qi- 
lib,  o‘txo‘r  hayvonlaming  ba'zilarini  ovqatdan  mahrum  qildi.  Shunday 
tarzda iqlimning o‘zgarishi  o ‘txo‘r hayvonlar bilan  oziqlanadigan yirtqi- 
chlaming och  qolishini  bevosita sababchisi bo‘ldi.
Uchinchi  nazariyaga  ko‘ra,  hayvonot  dunyosining  yo‘q  bo‘lishigi 
odam ham, iqlimning o‘zgarishi ham aybdor. Ushbu nazariyaga ko‘ra, iq­
limning o ‘zgarishi  o‘simlik dunyosiga ta'sir qilib,  hayvonlaming ma'lum 
bir turlari  ovqatlanadigan  maydonlaming qisqarishiga olib keldi.  Bu hu- 
dudlarda to ‘plangan  va  ovqat yetishmasligi  oqibatida  zaiflashgan  butun 
podalar ovchlaming qurboni bo‘ldi.
Mamontlaming  yo‘q  bo‘lib  ketishi,  odamlar  sonining  o ‘sishi  ma- 
montlarni  ov  qiluvchi  ovchilar  madaniyatlari  klovis  va  fols  madaniyat- 
larining bir-birini  o ‘mini  olishi  bilan  bundan  10 ming yil  oldin  bizonlar- 
ni  ov qilish va yow oyi  o‘simliklarni  terish  bilan  mashg'ul  odamlaming 
piano  madaniyati  kirib  keldi.  Shimoliy  Amerika  hindularining  madani- 
yati  ovchilik  bosqichi  aralash  holda x o ‘jalik   tipidagi  m adaniyat  bilan 
almashdi.  Bu  madaniyat  arxaik  bosqichda  yashadi  va  bundan  2300  yil 
ilgari yakunlandi.
6 7

---

R. RAJABOV
M arkaziy A m erikada taxminan  mil.  a w .  2  m ing yillikda  dehqonchi­
lik  va  hunarm andchilikning  rivojlanishi  ilk  sinfiy  jam iyat  va  ko‘pgina 
davlatlarning  paydo  boMishiga  olib  keldi.  Shaharlar,  sug‘orish  tizimlari, 
ulkan  ibodatxonalar qurila boshlandi. M arkaziy Am erikada olm ek m ada­
niyati,  atstek,  m aya  xalqlarining  davlat  va jam iyatlari  gullab-yashnadi. 
Jam iyat  q at’iy  ravishda  ijtimoiy  guruhlarga  boMindi:  hukmdor,  harbiy 
yoMboshchi  va  kohinlar,  erkin  jam oachi  va  hunannandlar,  savdogarlar, 
qullar shular jum lasidandir. Er.  avv.  I m ing yillik o ‘rtalarida yirik shahar­
lar  qurildi.  Astronom iya,  m atem atika,  haykaltaroshlik  va  m e’morchilik 
rivojlandi.
2-  asrda  m ayalar  tushkunlikni  boshdan  kechirdilar.  O 'rm onlar  ul­
kan  inshootlar  qurish  uchun  behisob  y o ‘q  qilindi.  N atijada  botqoqliklar 
paydo  boMib  ekologik  halokat  yuz  berdi.  M ayalar  sivilizatsiyasi  o ‘ziga 
xos  noyob  edi.  M ayalar  butun  M arkaziy  A m erikada  yashadilar..  M ilo­
diy  700  yillarda  u  gullab  yashnadi.  M ayalar  kalendari  siklik  boMib,  52 
yilda  o'zgaradi.  Mil.avv.  330  - yillardan  hukm ronlik  qilgan  10  hukm dor 
to ‘g ‘risida  m a’lum otlar  bor.  Sivali  shahari  va  boshqa shaharlar  bo'lgan.
3  m etrlik xudolar haykali  saqlanib qolgan. Tosh konlari va ularda m ehnat 
qurollari saqlanib qolgan. M inglab ishchilar 500 kg ogMrlikdagi toshlam i 
ulkan  inshootlar  uchun  qazib  olganlar.  Elm erador  shahrida  -   100  m ing 
aholi  boMgan.  M aya  oilasi  o ‘rtacha  4  kishidan  iborat  boMgan  M ayalar 
mais, m akkajo‘xori ekkanlar, dehqonchilik sikli uzilm asligi uchun odam ­
lar qurbonlik  keltirilgan.  Ular togda bog‘  terrasalar barpo  qilganlar.  M a­
yalar tarixi  2 davr:  klassik davrgacha,  2 klassik davrga boMinadi.
Eng  qadimgi  m ayalar  shahri  San  Bartolo  shahridagi  inshootlarda 
freskalar saqlanib  qolgan.Freskalarda odam  tasvirlari ju d a yorqin  aks  et- 
tirilgan.  M ayalar  1,5  m ing  yil  oldin  dunyoni  paydo  boMishi  rivoyatini 
qoldirganlar.  M ais  xudosi  yer ostiga tushganda uni  yer osti  xudosi  oMdi- 
radi.  G vatem ala  togMaridagi  Elm erador  shahrida  m ayalam ing  ieroglif 
yozuvlari  mavjud.  Diego de Lande m aya  ierogliflarining alfavitini  tuzdi. 
Lekin  o ‘sha vaqtda yevropalik  olim  m aya yozuvlarini  o ‘qiy  olmadi.  Is- 
panlam ing  bosqini  vaqtida  may lam ing  m uqaddas  yozuvlari  va  qoMyoz- 
m alam i  y o ‘q  qilingan.  1945-yil  G erm aniyadan  m ayalar  matni  topiladi. 
Lande  alfaviti  bo ‘yicha yozuvni  birinchi  bolib  Knorozov  keyin  1995-yil 
D evid Stoun  ham  o ‘qidi. Elm eradorda hukm dor qabri  ochildi
Bundan  15  asr  oldin  Uopango  vulqoni  uy'gondi.  536-yil  M arkaziy 
A m erikada vulqon otilib ochlik, epidem iya tarqalib iqlim o ‘zgardi. M aya
68

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
hukmdorining amri bilan xudolami yumshatish uchun odam qurbonlikka 
keltirilib, uning yuragi yoqildi.  Quyosh bulutlar orasiga kirdi.  Quyuq bu- 
lut Markaziy Amerikada osmonni qopladi.  Kuchli yomg‘ir boshlanib ke- 
yin yong‘in yuz berdi. Qaynoq vulqon lavasi soatiga bir necha  100 kmga 
tarqaldi.  Mayalar vulqon  otilishidan  qochishga  harakat  qildilar.  Vulqon 
lavasi  ostida  80-100  ming kishi  halok bo‘ldi.  Vulqon  kuli  buluti  bir ne­
cha  kundan  bir  nech  haftagacha  tarqaldi.  Oq  kul  m o‘rt  uylami  tomiga 
to‘planib qoldi.  400 ming kishi episentrdan qochishga urindi.  10-20 smli 
kul  qalinligi  qishloq xo‘jaligini  halok  qiladi.  Salvador hududida  vulqon 
Maya sivilizatsiyasini halok qildi.Mayalar piramidalari buzildi. Salvador- 
ga odamlar  100 yildan keyin qaytdilar.
Uopango vulqonining zaharli buluti 40 km balandlikka ko‘tarilib, bu- 
tun yer yuziga tarqaldi.  Bu vaqtda Afrikadan  qora o ‘lat kasalligi  Yevro- 
paga tarqaldi. Bu kasallikni galla ortilgan kemada kalamushlar olib keldi. 
Kemada bir necha  dengizchilar bu kasallikdan o‘ldi.  Uch qit’ani  boglab 
turgan  Konstantinapol  shahrida  qora  olat tarqaldi.  Qaltirash,  yuqori  ha- 
rorat,  ko ‘ngil  aynish  bu  dahshatli  kasallikning  alomati  bo‘lgan.  Kuchli 
og‘riqqa chidamagan odamlar o‘zlarini  o‘ldirdilar.  Shu  vaqtda Konstan- 
tinopol  shahrida  500  ming  kishi  yashagan.  Shu  yili  Konstantinopolda 
har kun  10 ming kishi,  10 kunda  100 ming kishi  halok bo‘ldi.  lmperator 
Yustinian  ham  olatdan  vafot  qildi.  Gangrena  odam  gavdasini  yemirdi. 
O 'pka sili tarqaldi.  Iqlim o ‘zgardi.  Qisqa muzlash shu  yil  boshlandi.  VI 
asr  o ‘rtalaridagi  vulqon  otilishi  dunyoni  o‘zgartirdi.  536-yil  qisqa muz­
lash  boshlandi.  Bu  global  halokat  edi.  Bu  vulqon har bir kun  harakatga 
kelishi mumkin.
Markaziy Amerikada  mil.  avv.  I  ming yillikning  oxirida  shakllandi. 
Uning  gullab-yashnashi  arxeologlar  klassik  davr  deb  ataydigan  uzoq 
davrga cho‘zilib  ketdi.  Tiauanako  sivilizatsiyasi  milodiy  III  asrdan  VIII 
asrgacha davom etdi.  Bu madaniyatning tarqalish markazi Boliviya yassi 
tog‘ligidagi Titikaka ko‘li yaqinida edi.  Metallni qayta ishlash (oltin, ku- 
mush, mis, jez) keng tarqaldi. Amerika temirni bilmas edi. Shuning uchun 
bu yerda «oltin jez asri»  XV  asrgacha toki yevropaliklar Amerikaga kel- 
ganlariga qadar davom etdi.
Amerika kontinentida bu davrda qator davlatlar va jamiyatlar mavjud 
edi.  Ulaming ichida Inklar imperiyasi eng qudratlisi bolgan.  Inklar impe- 
riyasi hududi 900 ming. kv.  kmni tashkil qilar va u Tinch okeani bo‘ylab 
4800 kmga cho‘zilib ketgan edi. Bu imperiyaning yuksalishi XIII asrdan
6 9

---

R. RAJABOV
boshlandi.  Ayniqsa  davlatga  Pachakuteka  hukm ronligi  davrida  (1438- 
1471)  keng  qam rovli  ijtim oiy-iqtisodiy  islohotlar  o ‘tkazilishi  davlatni 
kuch-qudratiga zam in yaratadi.
Ink jam iyatida m ehnat qilish barcha aholi uchun m ajburiy edi. A slzo- 
dalar va Oliy  inka ham  jism oniy m ehnat qilishga m ajbur b o ‘lgan.  Barcha 
aholi tirikchilik uchun va kohinlam ing ehtiyojini qondirish uchun barcha 
aholi  o ‘z  oilaviy  yer  ulushiga  ishlov  bergandan  keyin,  Inka  (davlat)ga 
va Quyosh  (ibodatxonalar)ga tegishli  yerlarga birgalikda ishlov  berishga 
m ajbur  edi.  Shunday  yerlardan  olingan  m ahsulotning  bir qismi  sug ‘urta 
ja m g ‘armalarini  yaratish  va  beva,  yetimlar,  keksalar  va  nogironlam ing 
ta ’m inotiga ajratilar edi.  H unarm andlar tayyorlagan m ehnat  qurollari  va 
qurol-aslahalar davlat om borlarida saqlanar edi. Yer va chorva uch qism- 
ga  boMingan:  biri  — oila,  boshqasi-inka,  uchinchisi  — Quyosh  ehtiyojlari 
uchun.  Ayirboshlash  natural  holda  edi.  B archa  oila  boshliqlari  quyi  va 
o ‘rta darajadagi boshqaruv jarayoniga ishtirok etar edilar. Oliy hokim iyat 
inkaga tegishli b o ‘lib, meros bo‘lib o ‘tar edi. D avlat hokim iyatini bir qan- 
cha  im tiyozlarga  ega  bo‘lgan  zodagoniar  vakillari  boshqarar  edi.  Lekin 
aholining  barcha  tabaqalari  ham  huquq  va  erkinliklardan  foydalanm as 
edilar.
Inklar davlatida yuqori  m ehnat  unum dorligiga  erishilgan  edi.  Uning 
natijasida  barcha  aholining  turm ush  farovonligini  nisbatan  qo‘llab-quv- 
vatlash  im koniyatini  berdi.  K atta  shaharlar  m inglab  km ga  cho‘zilgan 
yo‘llar qurilib, jarliklar ustida osm a k o ‘priklar, 750 km gacha uzunlikdagi 
kanallar bunyod qilingan.
Am erikaning o ‘ziga xos lokal  sivilizatsiyalari o ‘zining barcha texnik 
va m adaniy  yutuqlari  bilan XV asm ing oxiri XVI  asrda yevropalik mus- 
tam lakachilar tom onidan vahshiylarcha y o ‘q qilindi. Bu vaqtda Am erika- 
da  30 m illion odam  yashagan.
0 ‘choqlar  izlari  va yoshi  aniqlangan  qazilm a topilm alar  zamonaviy 
odam Avstraliyada bundan 40 m ing yil oldin yashaganidan dalolat beradi. 
Ba'zi m utaxassislar fikricha, odam lar bu yerga bundan  120 m ing yil oldin 
kelganlar.  Q achonki,  bu vaqtda yangi Janubiy  U elsda butazorlam ing yo- 
nib ketishi keskin о ‘sib, yuqori haroratga chidam li o ‘sim liklarning zam o­
naviy turlari keng tarqaldi.  Lekin Avstraliyada bu davrga tegishli  bo ‘lgan 
odam  skeletlari  qoldiqlari  yoki  qurollar topilgan  emas.  Ehtimol,  ilk  bor 
bu yerda odam lar bundan 55  ming yillikdan toki 35 m ing yillar oralig‘ida 
paydo bo ‘ldilar.  Q achonki, okean sathi hozirgiga qaraganda,  50 m etr past
70

---

edi va ko‘pgina orollar bir butunni tashkil qilar edi. Janubi-sharqiy Osiyo 
aholisi kanoe yoki sollarda Meganeziya qit’asiga (Avstraliya ham shuning 
bir qismini tashkil  etadi) 65  km dengizni  suzib o‘tishi mumkin edi.
Birinchi  avstraliyaliklar  bir-biriga  o‘xshash  emas  edilar.  Bundan  30 
ming  yil  oldin  qit'aning janubi-sharqida  Mungo  ko‘li  yonida  zamona- 
viy  tipdagi  odamlar  yashar  edilar.  Ular  nozik  gavda  tuzilishi,  skeletiga 
ko‘ra, hozirgi xitoyliklami eslatar edilar.  Lekin bundan  13  ming yil avval 
Kau-Suomi hududida yashagan odamlar gavda tuzilishi  toiad an  kelgan, 
salmoqli bosh  chanog‘i,  oldinga chiqqan ja g ‘lar va ko‘z usti  bo‘rtmalari 
hamda yassi  peshona bilan  Yava  orolidagi  Solo  manzilgohida yashagan 
ibtidoiy  Homo  sapiensga tegishli  belgilarga o‘xshash belgilarga ega edi­
lar.
Shuning  uchun  ba'zi  olimlar,  Avstraliyaga  ko‘chishning  ikki  to‘lqi- 
ni  bo‘lgan  deb taxmin  qiladilar. Ayrim  mutaxassislaming tasdiqlashicha, 
tarixgacha bo‘lgan odamlarning turli  shakllari hozirgi  aborigenlar ajdod- 
larining  chetki  variantlarigina  xolos.  Hozirgi  aborigenlarning  ko‘z  usti 
bo‘rtmalarining tuzilishi eng qadimgi vorisiylik alomatlaridir.
Bundan  uch  asr oldin yevropaliklar Avstraliyaga ilk bor kirib kelgan 
vaqtlarida  aborigenlar  so‘nggi  paleolitda  hayot  kechirar  edilar.  Deyarli 
yalang‘och  odamlarning  katta  bo‘lmagan  yarim  ko‘chmanchi  guruhlari- 
ning  har  biri  o‘zining  doimiy  hududida  daydib  yurar  edilar.  Nayza  va 
bumerang bilan qurollangan erkaklar ov bilan mashg‘ul edilar. Mifologi- 
ya va urf-odatlar ulaming hayotida muhim o‘rin  tutar edi:  bu  raqslarda, 
tasviriy  san'atda,  og‘zaki  tarqaladigan  qo‘shiq  va  afsonalarda o ‘z  aksini 
topdi. Bulaming barchasi hozirgi  kunda ham saqlanib qoldi.  Shu sababli, 
avstraliyalik  aborigenlarning  urf-odatlarini  o‘rganish  dunyoning boshqa 
chekkalaridagi tarixgacha bo ‘ lgan odamlarning turmush tarzini yaxshi ta- 
sa w u r va tushuncha hosil qilishga yordam beradi.
Birinchi avstraliyaliklar o ‘zlariga tegishli  bo‘lgan hududda ozuqa iz- 
lab  muntazam  ko‘chib  yurganlar.  Ular vaqtinchalik  turar-joylar,  chayla- 
lar  quradilar.  Lekin joylarda  mavsumiy  -   o ‘troq  qo‘rg‘onlar  120  kv.  m 
gacha  bo‘lgan  tomli  uylar  qurilgan.  Avstraliyada  tunda  harorat  00  gac- 
ha tushadi  va  sovuqdan  himoya  qilishga to‘g‘ri  keladi.  Oppossum  yoki 
yosh kenguruning isitadigan terilaridan hamma ham foydalana olmagan. 
Ko‘pincha yog‘  yoki yog1  va  oxra (bo‘yoq)  aralashmasi  badanga  surtil- 
gan.  Sovuqdan asosiy himoya olov bo‘lib,  uni  ishqalash yo ‘li bilan hosil 
qilganlar. Yerda o‘yilgan  chuqurlarda olov yoqilib, hayvon  go‘shtini  qo- 
vurganlar,  dimlaganlar.
_____________________________________________________ __  Jahon sivilizatsiyalari tarixi
71

---

R. RAJABOV
T ayanch  ib o ra la r:  Rossiya,  Yaponiya,  Amerika,  tem ir  davri,  M ay­
kop  m adaniyati,  hududiy jam oa,  Karpat,  urug‘  -  qabila oqsoqoilari,  har­
biy  boshliq,  kohin,  Sibir,  Oltoy,  Xolchayon,  B aqtriya  neolit,  Yamato, 
q o ‘rg ‘onlar davri,  «Tenno»-samoviy  hukmdor,  Titikaka,  Olm ek m adani­
yati,  Inklar.
T a k ro rla sh   u c h u n  savollar: