|
2.
Qadimgi jamiyatlar odamlari qobiliyati va ehtiyojlarining
o‘sishi.
Inson ehtiyojlarini to ‘rt asosiy guruhga b o ‘lish mumkin:
kuch va m ehnat qobiliyatini takror tiklash bilan odam ni biologik
m avjudot sifatida takror ishlab chiqarish bilan bogMangan biologik guruh.
76
(ahon sivilizatsiyalari tarixi
Bunda oziq-ovqat, uyqu, hordiq, kiyim va poyafzal va h.kJarga tegish
li ehtiyojlar kiradi. Bu ehtiyojlam i qondirish uchun fiziologik minimum
bor. Usiz hayot mumkin emas. Odam esa ichki zahiralarini tugallab halok
boMadi. Bu ehtiyojlar doirasi tarixiy jarayonning har bir bosqichida ijti
moiy kelib chiqishning unsurlari bilan boyidi;
iqtisodiy - turli xil m ehnat faoliyatini am alga oshirish zaruriyatini
keltirib chiqargan ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan m ahsulotlam i
o‘zlashtirish, ularni taqsimlash va ayirboshlash, boylik to ‘plash va ularni
meros bo ‘yicha uzatish va h.k. Shunday qilib, uzluksiz ijtimoiy takror
ishlab chiqarishning uzluksizligi ta ’m inlanadi;
ijtim oiy ehtiyojlar - bu ijtimoiy m avjudot sifatida inson vujudga kel-
tirgan jam iyatning shakllanishi va taraqqiyoti bosqichlarini aks ettiradi.
Bu guruhga oila-qarindoshlik, etnomilliy, ijtimoiy-guruhiy, um um insoniy
ehtiyojlar kiradi.
m a’naviy - bu inson va jam iyatning intellektual potensialining ta-
raqqiyotini aks ettiradi. Bu atro f dunyo va o ‘z-o‘zini bilishga ehtiyoj;
dunyoni estetik baholash va obrazli qabul qilish bilan aloqador; ta ’lim ga
ehtiyoj, bilimlarni toMdirish va yangilash, jam iyatning boshqa a’zolari
bilan tartibga solingan adolatli m unosabatlarga m a’naviy ehtiyojlar, jam i
yatning k o ‘pgina a ’zolari uchun hayotning mazmuni va m aqsadini belgi-
laydigan m afkuraviy va asosan diniy ehtiyojlar.
Birinchi uch tarixiy bosqichlar davom ida inson ehtiyojlari va qobili-
yatlari dinamikasi an ’analari qanday boMadi? Birinchidan, ehtiyoj lam ing
asosiy ko'rinishlarini nisbati va ularni qondirish uchun ijtimoiy m ehnat
nisbatlari o‘zgardi. M ezolit va neolit boshida, shubhasiz, ustuvorlik bi
ologik ehtiyojlarga tegishli edi. Ijtimoiy va m a’naviy ehtiyojlam i qon-
dirishga kuch kam qolar edi. Ular ham insonning m anfaatlari doirasida
sulmoqli o'rin egallamas edi. Jez asri iqtisodiy, ijtimoiy va m a’naviy eh-
tiyojlarning keng doirasini shakllantirdi. Antik jam iyatda aynan ular us-
tuvor o ‘rinni egalladilar. Misr, Xitoy, Hindiston va 0 ‘rta O siyoda bunyod
qilingan yirik shaharlardagi ulkan saroylar, ibodatxonalar va sag‘analar
buning guvohidir.
Ikkinchidan, aholining turli guruhlari ehtiyojlarining ijtimoiy tabaqa-
linishi shakllandi. Ilk neolitda odam lar v a oilalarning ehtiyojlari tax
minan bir xil edi va ularda shubhasiz biologik ehtiyoj ustuvor edi. Jez
asri esa ijtimoiy, iqtisodiy va m a’naviy ehtiyojlar doirasini shakllantirdi.
Katta boylikka ega boMgan hukmron diniy va harbiy elitaning turli xil
7 7
R. RAJABOV
nozik ehtiyojlari bor edi. Erkin shaharliklar, hunarmandlar, harbiylar-
ning ehtiyoji ancha cheklangan bo ‘lib, ko ‘p sonli qullar va eng qashshoq
kam bag‘allam ing ehtiyojlari ju d a kam edi va paleolit jam iyatining o ‘rta
odami ehtiyojlaridan kam farq qilar edi.
Uchinchidan, ehtiyojlarning hududiy ajralishi kuchaydi. Agar paleolit
va m ezolit davrida turli hududlarda jam oa va qabilalam ing ehtiyoj tarki-
bidagi farq uncha katta bo'lm agani va eng avvalo, tabiiy m uhitning har
xilligi bo‘lsa, dehqonchilik va chorvachilik, hunam ing rivojlanishi bilan
ehtiyojlam i orasidagi farq va ulam i qondirish darajasi m untazam o ‘sib
bordi va u k o ‘proq ishchilam ing mohirligi, texnologik va iqtisodiy omil-
larga bog‘liq bo‘lib qoldi. Turli hududlarda chorvador va o ‘troq aholi,
turli xalqlam ing yashashi, ulam ing turli davlatlar tarkibiga kirishi, iqti
sodiy va m adaniy alm ashinuvlar hajm ining o ‘sib borishi turli xalqlam ing
ehtiyoj va qobiliyatlar tarkibini yaqinlashuviga olib keldi.
3.
Inson bilim v a k o ‘n ik m a la rin in g pro g ressi. Insoniyat 10 ming
yillar davom ida avloddan-avlodga atrof-m uhit to ‘g ‘risidagi bilimlar-
ni orttirdi, tabiat kuchlari va hodisalaridan foydalanish ko‘nikmalarini
to'pladi. Y ow oyi hayvonlar, qushlar, baliqlam ing xatti-harakatini bilish,
ulam i ozuqa - yem ish qilish uchun ovlash kerak edi. 0 ‘sim liklam ing te-
riladigan m evalarini foydali xossalarini bilish zarur edi. Tosh, y og ‘och va
suyaklardan qurollartayyorlash, oddiy uy-joy qurilishi, ovqat tayyorlash,
olov yoqish va uni yonib turish texnologiyasini bilish kerak edi. Lekin
insonning bilim va ko‘nikm alarida haqiqiy yorib o ‘tish neolit inqilobi
davrida boshlandi. O dam lar kerakli ekin va boshqa foydali o ‘sim liklam i
tanlab olish, yerga ishlov berish, ekin ekish, hosilni y ig ‘ish va uni qayta
ishlashni o'rgandilar. U lar ekish uchun kerakli vaqtni bilib oldilar. Yer-
ni qazish uchun tayoq, motiga, so ‘qa, plug yasadilar. S ug‘orish tizimini
kashf etdilar. Zaruriy xom ashyo xossalari, ulam i takror ishlash va foyda
lanish texnologiyasini bilmasdan turib, hunar va qurilish bilan shug‘ulla-
nish mum kin emas edi.
Jez va tem ir davrida jam iyatning iqtisodiy va ijtimoiy differensiat-
siyasi, m ulkchilikning turli shakllari, mol ayirboshlash, pul, ijtimoiy
qatlamlar, davlatlar, huquqiy normalar, xalqaro savdoning rivojlanishi -
bulam ing barchasi dunyoqarashni ancha kengaytirdi va ilgari boMmagan
faoliyat turlari, yangi sohalarda bilim lar va kasb k o ‘nikm alarini talab qil
di.
78
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Jam iyatning yashashi va rivojlanishi uchun zarur boMgan va jadal
o ‘sib borayotgan bilim va k o ‘nikmalar, individ, inson (shuningdek, hayot
m uddati nisbatan qisqa edi)ning cheklangan imkoniyatlari va qobiliyatla-
ri o ‘rtasidagi qaram a-qarshilik m ehnat taqsim otini chuqurlashuvi asosida
yechilishi m um kin edi. Har bir faoliyat turida o ‘nlab kasblar shakllandi
va ulaming har birida yuqori darajada kasbiy mahorat va san’atga erishildi.
Bilim va k o ‘nikm alam i uyushgan holda uzatadigan ixtisoslashgan taMim
tizimi paydo boMdi. Jez davri ishchisi, shuningdek, antik sivilizatsiya is-
hchisi neolit sivilizatsiyasi ishchisiga qaraganda, ancha ko ‘p hajm da tur
li xil bilim va k o ‘nikm alarga ega edi. M ehnat unum dorligi k o ‘p m arta
o ‘sdi. Yangi yerlam i o ‘zlashtirish, harbiy yurishlar, jahon im periyalari-
ning yuzaga kelishi, turli xalqlar o ‘rtasidagi ayirboshlashning jadal o ‘sis-
hi to ‘plangan bilim va k o ‘nikm alam i chekka hududlarga tez tarqalishiga
olib keldi. Bu bepoyon hududlarda intellektual va kasb-hunar progressi
n g jadallashuviga yordam berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
