Mustaqil ish mavzulari:
1. O ilaning genezisi va uning funksiyalari.
2. Inson faoliyatining motivlari.
3. Ilk ilmiy bilim lam ing yuzaga kelishi.
80
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
3-M A VZU: Q A D IM G I JA M IY A T L A R D A
T E X N IK P R O G R E S S
I.
Mehnat qurollari va materiallarining evolyutsiyasi. 2. Ilk sivili-
zatsiyalarning yoqilg'i-energiya resurslari. 3. Qadimgi dunyoda inson
va tabiat. Ekologik tushkunliklar. 4. Ishlab chiqarishni tashkil etishning
shakllari dinamikasi.
1.Mehnat qurollari va materiallarining evolyutsiyasi.
Insoniyat
tamqqiyotidagi har bir bosqich, uning bilim va k o ‘nikm alari, jam iyatning
texnologik bazasida- m ehnat qurollari xususiyati va to ‘plami, foydala-
niladigan xom ashyo va buyumlar, q o ‘llaniladigan yoqilg‘i va texnolo-
giyalar, ishlab chiqarishga tabiat kuchlarining tortilish darajasi va atrof-
m uhitga ta ’siri m ehnatni tashkil qilishdagi taqsim ot va kooperatsiyadagi
tub o ‘zgarishlarda o ‘z ifodasini topdi. Jam iyat piram idasining ikkinchi
qavatidagi har bir unsurida turli uzunlikdagi sikllar alm ashuvi kuzatiladi.
Ular sinxron o ‘zaro harakat qilib, ishlab chiqarishning texnologik usullari
almashuv ritmini belgiladilar. Ularning har birini texnologik ukladlam ing
texnik progressini um um lashgan ifodasi deyish mumkin.
Neolit sivilzatsiyasi unga xos ishlab chiqarishning texnologik usuli-
ga qadar inson foydalanadigan ishlab chiqarish vositalari m ajm uasining
jiulii uzoq shakllanishi va sekin rivojlanishi bo‘ldi.
Zamonaviy odam ning uzoq avlodi ov yoki yovvoyi hayvonlardan hi-
moyalanishi, qoMiga tushib qolgan tosh yoki tayoqlardan b a’zi paytda
foydalanishi, yog'och, tosh va suyaklardan m ehnat qurollari tayyorlas-
hga o ‘tishi va ov insoniyatning shakllanish tongidagi ulkan umum tex-
nik to ‘ntarish deyish mumkin. O dam lar ibtidoiy qurollar bilan o ‘sim lik
urug‘lari va ildizlurini qazish, terish, hayvonlam i ovlash jarayonida tosh,
kremniy, yog'och, suyak parchalariga ishlov berish, ularga kerakli shakl
berish va m ehnat quroli sifatida foydalanishga o ‘rgandilar. Ishlab chiqa
rishning paleolit usuli rivojlanishida bir necha katta bosqichlar (texnolo
gik sikllar)ni ajratish m um kin. Ulardan eng qadim gisi quyi paleolitning
dastlabki bo sqichida tosh madaniyati - qo‘pol ishlov berilgan, bodom -
simon shakldagi toshlarning bir cheti bir necha bor ushatilgan. Bunday
toshlar Sharqiy Afrikadagi Olduvay g‘oridan topilgan (Olduvay m ada
niyati).
Quyi paleolit rivojlanishining navbatdagi bosqichi Shell davrida
(Fransiyadagi Shell qishlog‘idan toshdan yasalgan qo‘l randasi topilgan)
81
R. RAJABOV
uch burchakli nayza uchlari yordam ida yovvoyi hayvonlam i ovlash yoki
ulardan him oyalanish, g o ‘shtni m aydalalab yeyish, o ‘sim!iklami qazib
olish m um kin edi. Yuqori paleolit (er. avv. 40-10 m ing yillik) va o ‘rta
paleolitga o ‘tish (m ustye davri) m ehnat qurollarining yanada rivojlanish
davri bo‘ldi. Q o‘l randasi yoki qirg‘ich k o ‘pincha ushatilgan tosh siniq-
laridan tayyorlandi. Undan yog‘och va teriga ishlov berish, silliqlash va
kesishda foydalanilgan.
Yuqori paleolit (er. avv. 40-10 m ing yil)ga o ‘tish nayza va otiladigan
nayzalar, nayzalarning suyak uchlari, garpun, tosh bolta va keskichlam i
kashf qilish bilan belgilanadi. M ezolit davri texnologik to ‘ntarishining
yuragi o ‘q-yoyning k ash f etilishi b o ‘ldi. 0 ‘q-yoy ovchilarning m ehnat
unum dorligini k o ‘p m arta oshirdi va jangovar qurol bo‘ldi. Shuningdek,
m ikrolitlar kichik tosh qurollardan keng foydalanila boshlandi. M ikro-
litlar kichik plastinalar (tosh parchalari) yoki ushatilgan tosh parchasi
bo‘lib, nayza uchi, o ‘qlar, uloqtiriladigan nayzachalar, gaф u n lar sifatida
ishlatilgan. Ilk dehqonlam ing m otiga shaklidagi qurollari va tosh yorg‘ic-
hoqlari paydo bo‘ladi. B aliqchilikda qarm oq va to ‘rlar qo‘llaniladigan
bo‘ldi. Sopol k o ‘zalar tayyorlash boshlandi. Texnikadagi haqiqiy inqilob
neolitga o ‘tishda dehqonchilik, hunarm andchilik, chorvachilik v a harbiy
ishni o ‘zlashtirish bilan boshlandi. Ishlab chiqarishning neolit texnolo
gik ishlab chiqarish usuli shakllangani to ‘g ‘risida aytish mumkin. Uning
shart-sharoitlari m ezolit davridayoq yaratilgan edi. Toshdan qurollar tay-
yorlashning yangi texnikasi o ‘zlashtirildi. G ‘alla o ‘roqlari va pichoqlar
silliqlash, parm alash orqali tayyorlana boshlandi. Loydan pishirilgan so
pol idishlar tayyorlana boshlandi.
Asosiy an ’ana m ehnat qurollarining ixtisoslashuvi bilan ijtimoiy
mehnat taqsim otining rivojlanishi edi. D ehqonchilik mehnati uchun max-
sus m ehnat qurollari m ajmuasi shakllandi (qirg‘ich, so‘qa, y og 'o ch plug,
g‘alla o‘roq va pichoqlar, hosilni saqlash uchun sopol xumlar). Qurollam i
tayyorlashda kremniy, obsidian, suyak, hayvon shoxlari bilan bir qatorda
yanada m ustahkam va ishlov berish qiyin b o ‘lgan nefrit, jad eit kabi tosh
jinslari q o ‘llanildi.
N eolit texnikasi taraqqiyotida olim lar birinchi m adaniyatni ajratdilar:
Nil vodiysida Badari m adaniyati (er. avv. 6-5 m ing yillik), qadimgi Perse-
pol hududidagi dehqonchilik m adaniyati (Janubiy Eron), Karial Shaxir va
Qalai Yarmol (Shim oliy Eron), Xassun va X a la f (O ld Osiyo er. avv. 6 - 5
ming yillik ), O ltintepa m adaniyati ( 0 ‘rta Osiyo er. avv. 5 m ing yillik).
82
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Keyingi uchinchi umumtexnika inqilobi jez asri boshlariga to‘g‘ri
keladi. Uning asosiy mazmuni mis va oltin, keyin esa jezdan qurol va
mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari ishlab chiqarishni o ‘zlashtirish
bo‘ldi. Shu bilan jez asrining ishlab chiqarish texnologik usuli boshlan
di. Bu ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi mehnat samaradorligini
oshirishda eng katta sakrash edi. Metall qurollar tosh qurollarga qaragan-
da, qimmatroq va maftunkorroq edi. Bu metall qurollar toshga qaraganda,
ko‘p marta samarali qurol sifatida odam undan hayvonlarga va o‘z dush-
manlariga qarshi foydalanishi mumkin edi.
Metall tayyorlash texnikasi va metall qurollar texnikasining boshqa
sohalari katta ahamiyatga ega boMgan. Metall qurollardan, jumladan,
pichoq, arra, parmadan foydalash yog‘ochga ishlov berishni o ‘zgartirdi.
Duradgorlik hunari paydo bo‘ldi va hamma joyda g‘isht qalashni qo‘llas-
hga olib keldi. Birinchi mashinalar, jumladan, g‘iidirakli arava, suv g ‘il-
diragining yuritilishi metalldan foydalanish tufayli yuz berdi. Asosiy
kasb boMgan dehqonchilik, ya’ni yerga ishlov berish jarayonida ho‘kiz
tortadigan motiga yoki plug toshni metall bilan almashtirilgani sababli
samarali bo‘ldi. Mis, keyinchalik jez qurollari majmuasining yaratilis-
hi yirik daryo vodiylari (Nil va Frot er aw . 4 ming yillik, Hind daryosi
er. avv. 3 ming yillik)da sug'orma dehqonchilikka o ‘tish imkonini berdi.
Hunarmandlaming paydo bo‘lishi va ularning sohalarga bo'linishi (mis,
jez mehnat qurollari, oltin bezaklar, metall ro‘zg‘or buyumlari, metall
qazish va quyish, temirchilik ishi, qayiqlar, yelkanli kemalami qurish,
saroylar, ibodatxonalar, maqbaralami qurish)ga turtki berdi. Qo‘shimcha
mahsulotni tizimii ishlab chiqarish imkoniyati tug‘ildi.
Jez asri bir necha bosqichlarga bo‘linadi. Eneolitdan keyin ilk, o ‘rta
va so‘nggi jez asri boshlandi. Har bir bosqichga o‘z texnologik ukladi
to‘g ‘ri keladi. Tosh qurollardan foydalanish asta-sekin qisqardi, lekin
jezning uncha katta boMmagan hududlarga tarqalishi va misni olishdagi
katta mehnat hajmi, uning nisbatan yumshoqligi ulardan samarali foyda-
lanishni chekladi.
Qadimgi davrda ishlab chiqarish texnologik usulining yadrosini te-
mir, keyin po‘latdan foydalash tashkil qildi. Meteorit temir ilgari ham
ishlatilardi, lekin metallami quyish va takror ishlash texnologiyalarini ta-
komillashtirish bilangina temir xomashyosi, keyinchalik uglerodli po‘lat-
ni keng qo‘llash imkoniyati yuzaga keldi. Temir va po‘latni qayta ishlash
murakkab bo‘lsada, lekin qattiq va mustahkamligi, birlamchi xomashyo-
83
R. RAJABOV
ning keng tarqalganligi sababli eram izning I m ing yilligi boshlarida turli
m am lakatlarda keng qoMlanildi. Temirdan foydalanish lokal sivilizatsiya-
lam ing gullab-yashnashi uchun asos boMdi.
Temir asrida yashagan xalqlar o ‘troqlikka o ‘tib, qachonlardir unum-
dor boMmagan yerlarda gullab-yashnagan qishloq x o ‘jalik, hunarmand-
chilik jamoalarini yaratish qobiliyatiga ega boMdilar. Natijada ilk daryo-
vodiy bo'yi sivilizatsiyasining siyosiy, iqtisodiy yetakchiligi kamaydi.
U lar endi madaniy, iqtisodiy, siyosiy o ‘choqlar rolini o ‘ynam ay qoldilar.
Shunga qaram asdan, ulam ing madaniy, moddiy, m a’naviy yutuqlari ke
yingi avlodlarga uzatildi. Tem im ing o ‘zlashtirilishi jahon progressi epi-
sentrini Sharqdagi daryo vodiylaridan Yevropa hududlariga k o ‘chishiga
sabab boMdi.
Temir asrining yana bir yutugM dengiz kem asozligining rivojlanishi
boMdi, qaysiki, u quruqlik transportidan ko‘p m arta arzon boMib, savdo-
ning kengayishi, yashashga qulay yangi hududlarni o ‘zlashtirishga yor-
dam berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |