Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

5 6

---

|a h o n   s iv iliz a ts iy a la r i ta r ix i
va ijtim oiy munosabatlar, m a’naviy qadriyatlam i  muntazam takror ishlab 
chiqarish  tizim li  am alga  oshirildi.  Qadim gi  sivilizatsiyalam ing tarqalish 
maydoni  kengaydi.  Jez  asrining  bir  necha  episentrlari  -   Misr,  Shumer, 
M esopotam iya,  Hindiston,  Xitoy,  X ett  davlati,  Ossuriya,  K rit  kabilar 
m a’lum. Er. avv. Ill ming yillikda xalqlam ing buyuk k o ‘chishi kuzatiladi. 
Bu je z  asri texnologiyasi va m adaniyatini barcha m ateriklam ing k o ‘pgina 
hududlariga tarqalishiga olib keldi.
B oshqa  barcha  tarixiy  sikllar  kabi  progress  episentrlari  bo‘yicha jez 
asrining  sivilizatsiyalari  dinam ikasida  uch  bosqichni  ajratish  mumkin: 
shakllanish,  tarqalish  (er.  avv.  IV  m ing  yillik  oxiri  III  m ing yillik  bosh- 
lari);  yetuklik,  gullab  yashnash  (er.  a w .  Ill  m ing  yillikning  II  yarmi); 
so‘nish, tushkunlik (er. avv.  II m ing yillikning k o ‘p qismi). K o‘rinadi. Ta- 
rixchilam ing ta ’kidlashicha,  har bir o ‘tish  davri,  bu  qachonlardir gullab- 
yashnagan shaharlam ing kim sasiz qolishi va ochlik, tarqoqlik v a ijtimoiy 
to ‘ntarishlar, savdo aloqalarining uzilib qolishi, tashqi hujum lar vaqti edi.
0 ‘rta Osiyo hududida qadimgi  sivilizatsiyaga o ‘tish  davrini  mil.  a w .
II  m ing yillik oxiri  mil.  a w .  I m ing yillikning boshlanishi  bilan belgilash 
mumkin.  Bu  davm ing  o ‘ziga  xos  xususiyati  qachonlardir  qudratli  dav- 
latlam ing  tushkunligi,  lokal  sivilizatsiyalar  yangi  o ‘choqlarining  paydo 
bo'lishi  va shakllanishi  bilan tavsiflanadi.
Bu bosqich o ‘z doirasi va geografik chegaralariga ega. Qadimgi sharq 
davlat  va  jam iyatlari  daryolam ing  hosildor  vodiylarida  paydo  b o ‘ldi. 
M ehnat  resurslarini  m untazam   toMdirish  zarurati  mavjud  b o ‘lib,  davlat 
hokimiyati  urushlar  va  qullam i  bosib  olish  y o ‘li  bilan  o ‘sib  borayotgan 
aholi  ehtiyojlarini  qondira olmas edi. M untazam urushlar v a soliq-m ajbu- 
riyatlar dehqonlar, hunarm andlar va savdogarlam ing m ayda x o ‘jaliklarini 
takror  ishlab chiqarish  im koniyatlarini  y o ‘q  qiladi.  Jam iyat  ijtimoiy  qat- 
lamlari o'rtasidagi o ‘zaro kelishm ovchiliklar davlatning harbiy qudrati va 
hududiy yaxlitligini  zaiflashtirdi.  S ho‘r bosgan  sug‘oriladigan yerlam ing 
hosildorligi  pasaydi. A holining tabiiy  o'sishi  qisqardi.  Qachonlardir qud­
ratli sivilizatsiyaning m arkazlari boMgan davlatlar o ‘z iqtisodiy va harbiy 
qudratlarini  y o ‘qotdilar va  mustaqil  hududlarga  boMinib  ketdi.  Zaiflash- 
gan  davlatlar jangovar  k o ‘chmanchi  qabilalar hujum lariga  bardosh  bera 
olmadi.
5.