Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


 -M A V Z U :  Q A D IM G I J A M IY A T N IN G



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet76/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

6 -M A V Z U :  Q A D IM G I J A M IY A T N IN G
 
M A ’N A V IY  H A Y O T I
1. 
Qadimgi jamiyatning  m a ’naviy hayoti.  2.  Jez davrida  madaniyat
 
va san ’at.  3.  Qadimgi jamiyatlarda axloq va mafkura dinamikasi.
1. 
Q adim gi ja m iy a tn in g  m a ’naviy hayoti.  Qadimgi sivilizatsiyaiar- 
dagi  biror-bir tarixiy jarayon  o ‘zining tezligi  va erishgan  yutuqlari  bilan 
insonning  m a’naviy  dunyosini  rivojlanishi  bilan  tenglashishi  mum kin 
emas.
M ehnat jarayoni  davrida,  ayniqsa,  odam ni  o ‘rab  turgan  tabiiy  muhit 
to ‘g ‘risida foydali  bilim lar to ‘planib boradi.  Ovchilik,  baliqchilik, terim - 
chilikka asoslangan o ‘zlashtiruvchi x o ‘jalik d a odam o‘zining x o ‘jalik  hu- 
dudida uning o ‘ziga xos xususiyatlari,  boyligini chuqur bilishi  lozim edi.
Avstraliya aborigenlari, bushm enlar m isolida ko‘rinadiki,  ibtidoiy ja ­
m oa odam lari amaliy geografiya, m eteorologiya,  astronom iya, zoologiya 
va  botanika,  m ineralogiya  sohasida  boy  m a’lum otlarga  ega  bo‘lganlar. 
O 'zlarining xavfsizliklarini ta ’minlash, yashash, och qolm aslik uchun ular 
ov joylari  topografiyasi,  hayvonlam ing yuradigan  y o ‘llari  va  qiliqlarini, 
o ‘sim liklam ing  foydali  va zararli  xususiyatlari,  turli  minerallar,  y o g ‘och 
turlari  va  boshqa  narsalam ing  xossalam i  bilishlari;  ob-havoni  oldindan 
bilish, joyni,  shamol  y o ‘nalishlarini  aniqlash,  izlam i  o ‘qishlari  shart edi. 
Ibtidoiy  ovchilar jo y g a  ustalik  bilan  m oslashganlar  va  relyefning  o ‘ziga 
xos  xususiyatlaridan  m ohirona  foydalanganlar.  Ular  yovvoyi  hayvonlar 
yuradigan barcha so ‘qmoqlar, daralarni bilib,  ularni doimo nazorat ostida 
saqlaganlar.  Ibtidoiy ovchilar hayvon va qushlar izlarini bilibgina qolmay, 
ulam ing  oxirgi  izlari  y o ‘nalishini  ko'zdan   kechirib  yoki  g ‘or  og ‘zidagi 
chiqishni  hidlab,  u yerda hayvon  bor y o ‘qligini  ayta olganlar.  Termachi- 
lar  bir  necha  yuz  yeyishga  yaroqli  o ‘sim lik  turlari, jum ladan,  qaynatish 
y o ‘li  bilan  zaharini  y o ‘q  qilish  m um kin  b o ‘lgan  o ‘sim liklam i  bilganlar. 
Hozirgi  etnologlardan  biri,  ibtidoiy  odam ning tunda y o ‘lni  topish  uchun 
yulduzli  osm onni  yaxshi  bilish  zarurligining  guvohi  boMgan.  U  yem ing 
sun'iy y o ‘ldoshi uchirilgani to ‘g ‘risida yangi «yulduzning» paydo b o ‘lga- 
niga e ’tibom i jalb  qilgan bushm endan bilganini hikoya qiladi.
A m aliyotda fizik vakim yoviy bilim asoslari ja m g ‘arila bordi. Tabiat- 
ga fizik ta ’sir qilish  ilk qurollardan boshlandi.  Odam  m urakkab tuzilm ali 
qurolni  o ‘zlashtirib,  richagni  k ash f qildi.  Otiladigan  nayza  va  kam onni
102


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ixtiro qilib, qurolning otish masofasini 2-3 martaoshirdi. O'rm on qabilasi 
veddlar kamonni  oyoqlari  bilan tortib,  kamon o ‘qini 330 metr uzoqlikda 
otadilar, bug‘uni 35 metr masofadan aniq nishonga olib, urib yiqitadilar.
Tibbiyot, farmakologiya va toksikologiya kabi  amaliy  sohalar yaxshi ri- 
vojlangan. Odamlar suyakning sinishi, yaralar, jarohat, latyeyish, chiqqan 
suyaklami  davolashning  amaliy  usullarini  yaxshi  bilganlar.  Kasai  tish- 
lami  sug‘urib  olish,  shamollash,  yaralar,  zaharli  chaqishlami  davolashni 
oddiy jarrohlik operatsiyalarini bilganlar. Mezolit davridan bosh suyagini 
trepanatsiya qilish, singan oyoq qo‘llaming qismlarini amputatsiya qilish 
ko'nikmasiga  ega  bo‘lganlar.  Ibtidoiy  odam  o ‘ngacha  sanashni  bilgan. 
Doira,  to‘g‘ri  chiziq,  nuqtaning  tosh,  yog‘ochdagi  tasvirlari  topilgan. 
Vaqt hisobi mavsumlar bo‘yicha bo‘linib chiqarilgan.
Magiya-sehrgarlik  ibtidoiy jam oa  hayotining  ajralmas  qismi  bo‘ldi. 
Magiya-sehrgarlik marosimlari  ibtidoiy odamning ruhiyatiga ta’sir qilib, 
uni  o‘ziga ishonchini  orttirgan.  Shomon  odamlar va oliy kuchlar o ‘rtasi- 
da vositachi  bo‘ladi,  shu  bilan  birga  himoya qiluvchi,  davolovchi,  zarar 
keltiradigan sevgi-muhabbat, harbiy mashg‘ulot, kasb bo‘yichamarosim- 
lami  o‘tkazib,  afsun  o‘qigan.  Shomon  tabib  vazifasini  ham  bajargan,  u 
dorivor  o ‘tlar,  fizio-psixoterapeya,  jarrohlik  va  manual  terapeya,  afsun, 
jodu  o‘qish  bilan  be’momi  davolagan.  Shomon  yomg‘ir  mavsumi  oldi- 
dan yom g‘ir chaqirgan, baxtsizlik,  urush-janjal, rashk va boshqa maishiy 
muammolami ins-jinslami chaqirib, tegishli marosimlami bajarib hal qil- 
gan.  U  fol  ochib,  dushmanlik  qilganni  yoki  kasallik sababini  aniqlagan, 
sehr-jodu qilgan.  Shomon bir vaqtning 0‘zida tabib, sehrgar, afsungar va­
zifasini  bajargan.  Davogar  bu  vazifani  bajarish  uchun  turli  sinovlardan 
o ‘tgan,  undan oldin uzoq yillar shogird turgan.
Bo‘yoqlami  tayyorlashni  odam  bundan 7-6  ming yil  oldin  boshladi. 
Shu  vaqtda odamlar ozuqa mahsulotlarini  konservalashni  kashf qildilar. 
Amur  daryosi  baliqchilari  bundan  6  ming  yil  oldin  sho‘r  baliq  tayyor- 
lash  uchun  maxsus  o‘ra  qazganlar.  Janubiy  Amerika  hududlari  m il.aw . 
4  ming yillikda bizon  terisi  tashlangan  o‘raga  suv  quyib,  chog‘  bo‘lgan 
toshlarni tashlaganlar qaynayotgan suvda miya suyagi yog‘larini  eritgan- 
lar.  Yog‘ni  unday tuyilgan quritilgan  go‘sht va meva-rezavorlar sharbati 
bilan aralashtirib, kubik shaklida quritganlar.  Oqsil, yog‘ va vitaminlarga 
boy bo‘lgan bu mahsulot uzoq turgan.
103


R. RAJABOV
Sug‘orish  inshootlarini  qurish  geom etriya  va  m atem atika  asoslari- 
ning  shakllanishiga  sabab  Lo‘ldi.  Uy-joy,  diniy  e ’tiqod  inshootlari,  mu- 
dofaa devorlarini  qurish  va  suv  havzalarida suzish  uchun  transport vosi- 
talaridan  foydalanish  m atem atika  va  m exanikaning  rivojlanishiga  sabab 
bo‘ldi.  M etall  rudalarini  quyishning paydo boMishi  bilan m etallshunoslik 
qandaydir  darajada  kimyo  fani  asoslarining  paydo  boMishiga  olib  keldi. 
Uzoq joylarga  suzish,  harbiy  yurishlar,  podaning  orqasidan  ko‘chib  yu- 
rish,  uzoq-uzoqlarga  ozuqa  izlab  urugMaming  k o ‘chishi  va  astronom ik 
kuzatishlar  geografiya  fani  va  xarita  tuzishning  rivojlanishiga  sabab 
boMdi.
Polineziyaliklar  o ‘zlarining  m ing  kilom etrlarga  cho‘zilgan  uzoq  sa- 
yohatlarida  oqim,  shamol  y o ‘nalishlari,  dengiz  yoMlari  va  orollarni  aks 
ettiradigan  tayoqcha,  qam ish  poyalari,  toshchalar,  chig ‘anoqlar  ham ­
da  xaritalardan  foydalanganlar.  Ovchilik,  term achilik,  dehqonchilik  va 
chorvachilik  m ashg‘ulotlari  flora  va fauna to ‘g ‘risida ulkan  m a’lumotlar 
jam g'arm asini  shakllantirdi.  O dam lar o ‘sim liklam ing  foydali  xususiyat- 
larini  o ‘rgandilar va o‘sim liklardan  shifobaxsh  m alham lar tayyorlab, ya- 
ra-jarohatlar, turli  kasalliklam i  davolash m alakasini  hosil  qildilar.  Yirtqi- 
ch hayvonlar yetkazgan jarohatlar, harbiy to ‘qnashuvlardayarador boMish 
jarrohlikni keltirib chiqardi.  Ilk metall jarrohlik asboblarini yasash  imko- 
niyatini yaratdi.  Dastlab diniy m ifologiya bilan  bogMangan tarixiy xotira, 
tarixiy  ong unsurlari  shakllandi.  Har bir urug‘  o ‘zining  kelib  chiqishi  va 
o‘zidan  oldin  o ‘tgan  ajdod-avlodlari,  ularning  m ashg‘ulotlari,  urf-odat- 
lari,  turm ush  tarzi  to ‘g ‘risida  tasaw u rlarg a  ega  boMdi.  B ular  to ‘g ‘risida 
turli  afsona,  rivoyat va eposlar yaratildi.  U rug‘ jam oasi va uning a ’zolari 
o ‘z urugMarining kelib chiqishi, geneologiya daraxti  to ‘g ‘risida tasavvur 
bilimni  shakllantirdi.  Shajara  daraxtini  tasavvur  qilish  u ru g ‘ning  uzoq 
o ‘tm ishi,  kechasi  va  buguni  to ‘g ‘risida yaxlit  bilim  tizimini  yuzaga kel­
tirdi.  Q ator  paleolit jam oalarida  shajarashunoslikning  o ‘ziga  xos  tarixiy 
bilim  sohasi  sifatida  m avjudligi  etnologiyada  asoslanadi.  Polineziyada 
urug‘  odatda 20 avlod bo‘yicha hisoblanadi. Bu orollarni  o ‘zlashtirishdan 
boshlab  hisoblanadi.  Hatto  M arkiz  orollarida  159  avlodning  afsonaviy 
ajdodi  osmondan  boshlab sanaladi.
Mifologiyada urug‘  ajdod-avlodlarining o ‘tmishda tabiat ofatlari,  dush- 
manlarga  qarshi  m atonatli  kurashlari  yorqin  aks  ettirilgan.  S an 'a t jam i­
yat va davlatning vujudga kelishi  arafasida sayqal topdi.  Suyak, yo g‘och,
104


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
metal I,  yarim   qim m atbaho toshlar,  oltin  va kumushdan  nafis sa n 'a t asar- 
lari yaratildi. B ular sirasiga oltin v a kum ush haykalchalar, harbiy qurollar 
(xanjar,  pichoq,  nayza,  qalqon,  qilich,  oybolta,  sovut  va  dubulg‘a),  zar- 
garlik  buyum lari,  idish-tovoqlar,  hashamatli  kiyim lar  va  egar-jabduqlar 
kiradi.  Badiiy quym achilik, metall  buyum larga oltin zarhal  berish, suyak, 
til la,  kumush  bilan  ziynatlangan  soplar,  qim m atbaho  toshlar  va  m etal­
lar  bilan  qo‘shib  ishlangan  harbiy  qurol-yarogMar,  uy-ro‘zg ‘or  buyum ­
lari,  kiyim-bosh  va  poyafzallar  paydo  boMdi.  Turli  hayotiy  manzaralar, 
ov,  o‘simlik,  hayvonlarning  nafis  tasviri  tushirilgan  pichoq,  xanjar,  qili­
ch,  qalqon  soplari  va  idish-tovoqlar yasala  boshlandi.  M etallarga  badiiy 
ishlov  berish  san'ati  yuksak  rivojlanganini  namunalari  skif-sarmat,  sak 
qabilalaridan  qolgan  buyum larda ko ‘rish  mumkin.
Yozuvning paydo boMishi. Taxminan bundan 37 ming yil oldin odam ­
lar  suyaklarda  belgilar  qo‘yib,  hisoblashning  eng  oddiy  vositasi  sifati­
da  toshchalardan  foydalana  boshladilar.  M utaxassislar  ba’zi  g ‘or  tasvir- 
larida  yozuvning  ibtidosi  boMgan  belgi  va  ramzlarni  aniqladilar.  Yozuv 
o ‘z  taraqqiyotida  to ‘rt  bosqichni  bosib  o ‘tdi.  Piktografik  yozuv  yoki 
rasmli  yozuv  yozuvning  paydo  boMishida  birinchi  bosqich  hisoblanadi. 
Piktografiya (lotin tilida pictus -  manzarali chizilgan va yunoncha grapho 
-   yozam an)  tosh,  y o g ‘och,  loy  kabi  ashyolarga  m uloqot  uchun  ataylab 
lasvirlashdir.  Piktografik  yozuv  piktogram m a  deb  ataladigan  rasm  vo- 
silasida  tushunchani  alohida  so‘zlarga  boMmay  uzatadi.  Shunga  tegishli 
nivishda  piktogram m aning alohida  unsurlari  yaxlitlikning bir qismi  sifa- 
lida  chiqib,  faqat  bir-biri  bilan  bogMiqlikda to ‘g ‘ri  tushunilishi  mumkin. 
I’iklogramma sxem atik  tasvir boMib,  badiiy  qiymati  ahamiyatli  boMmay, 
i i i m i i
 
nimadir  xabar  beradi.  U  kim ga  kerak  boMsa,  to ‘g ‘ri  bilishi  -   ang- 
Inshi  lo/.im  edi. Toshga bitilgan piktogram m a petroglif deb ataladi. Uning 
■.luikllanishini  asosiy  manbasi  ibtidoiy tasviriy  san 'at edi.  Ibtidoiy san'at- 
iiing  ilk  izlari  yuqori  (so‘nggi)  paleolit  (m il.avv  40-25  m ingyilliklar)ga 
tegishli.  Piktografiya  shakllanishining toMa tugallanish  davri  neolit dav- 
i i  (mil.avv  8-6  m ing  yil).  Bu  davrda  piktografiya  hikoyaga  qo'shim cha 
emas,  xabarlarni  mustaqil  uzatish uchun foydalanila boshlagan.
I'iktograliyaning  o 'rniga  ideografik  yozuv  keldi.  Bu  inson  tafakku- 
im ing  yanada  rivojlanishi,  odam ning  katta  m avhum lashtirishlarga  qo- 
hiliyatining  shakllanishi,  nutqning  alohida  unsurlar  -   so ‘zlarga  boMish 
qobiliyatining  shakllanishi  bilan  bogMiq  edi.  Ideografiya  (yunon  tilida 
idiM-tushuncha va grafo-yozam an m a’nosini bildiradi) so‘zlarda jo  qilin-
105


R. RAJABOV
gan,  uzoqlashtirilgan  tushunchalam i  bildiradi.  Ideografik yozuv  xabami 
so‘zm a-so‘z  belgilaydi.  S o‘z  tarkibini  uzatishdan  tashqari,  so ‘z  tartibini 
ham  uzatadi.  U  q at'iy   o ‘rnatilgan  va  barqaror  yozilgan  grafik  belgilar- 
ga  ega.  B unda yozuvchi  piktografiyadan  farq  qilgan  holda,  ulam i  k ash f 
qilmay,  tayyor  to ‘plam dan  foydalanadi.  Ideografik  yozuv  piktografiya 
asosida  paydo  bo‘ldi.  Bu jarayon  bir  necha  m ing yillam i  o ‘z  ichiga ola­
di.  Shartli  piktogram m a alohida unsurlarga boMindi  va mustaqil  mazmun 
kasb  etib,  so‘z  m a’nosining  shartli  belgisiga  aylandi.  Davlat  va  jam i­
yatning  paydo  boMishi  ideografik  yozuvning  yanada  rivojlanishiga  olib 
keldi.  Tez yozish,  m urakkab va uzun  m atnlam i  uzatish  ehtiyojlari  paydo 
bo‘ldi. Bu rasmlami yanada sxemalashtirish, ulam i yanada shartli belgilar- 
mixxat va  iyerogliflarning paydo boMishiga olib keldi.
Ilk davlat va jam iyat ulg‘aygan  inson  o ‘zining yuksak  san’ati,  shakl- 
langan  ilmiy  bilimlari  tizimi,  bilim lar  va  etnik  normalarni  uzatishning 
rivojlangan  tizimi,  dunyo  dinlari  e ’tiqodlari  bilan  yakunlanadi.  Tarixiy 
progressning birinchi  uch bosqichlari  m a’naviy sohada erishgan yutuqla- 
ri  bilan  keyingi  1,5  m ing  yillikda  erishgan  natijalaridan  bir  necha m arta 
oshib ketadi.
Jez asrining  gullab-yashnagan  davrida  tabiiy,  texnik v a  ijtimoiy  fan- 
larning  (toMa  boMmasada)  tizimi  shakllana  boshladi.  Qadimgi  ilk  sivili- 
zatsiya o ‘choqlari Misr, M esopotam iya, H indistonda ilm -fanning birinchi 
ilmiy  inqilobi  yuz  berdi.  Qadimgi  Sharqning  Hindiston  va  0 ‘rta  Osiyo 
hududlarida  ham  aniq  va tabiiy  fanlar rivojlandi.  N atijada aniq  v a tabiiy 
fanlam ing yutuqlari x o ‘jalik  hayotida keng qoMlanildi. Ayniqsa, aniq fan- 
lam ing  yutuqlari  m e’m orchilik  san’ati  rivojlanishida  betakror  memoriy 
inshootlar bunyod  etilishida o ‘z aksini  topdi.  Ana shunday  inshootlardan 
biri er.aw . 2600 yillar atrofida qurilgan M isr piram idalarida yaqqol ko‘ri- 
nadi.  Qadimgi  M isr sivilizatsiyasining geom etriya,  m atem atika  sohasida 
erishgan yutuqlari  piram ida qurilishida o ‘z ramziy  ifodasini topgan.
Xeops  piram idasining  memori  kohin  X em iun  hisoblanadi.  Rivoyat- 
larga  k o ‘ra  M isr kohinlari  ichida  eng  donishm andi  bolgan  X em iun  ham 
o ‘z sirlarini  Xeops  piram idaga yashirgan.  Piram ida asosi  tom onlari  teng 
to ‘g ‘ri to ‘rtb u rc h a k - kvadratdan  iborat uzunligi  163,6  metrni  tashkil  qi- 
luvchi bu tom onlar o ‘zaro yuzdan bir foizga farqlanadi xolos.  Buning  us- 
tiga ehrom lar aqlni  lol qoldiruvchi aniqlikda  133 darajaga yem ing m agnit 
maydoni  kuch  chizigM  tom on  ogMshgan.  Demak,  m isrliklar  o ‘sha  payt-
106


Jahon sivilizatsiyalari tarix i
dayoq magnit maydoni  kuch chiziqlari yo‘nalishini  aniqlovchi asbobdan 
xabardor bo ‘lishgan.
Kohin  Xemiun  ikkita  o'lchov  kattaligi  bilan ehrom tomonlari  o‘rta- 
sidagi  nisbatlar  o'zgarmas  miqdorga  teng  ekanligini  isbotlab  bergan. 
Bundan tashqari, piramida ichida asosining qarama-qarshi tomonini teng 
ikkiga  bo‘luvchi,  balandligi  piramida  balandligiga  teng  shunday  uch- 
burchak borki,  uning  tomonlari  nisbati  ham  aynan  o‘sha «fi»  qiymatiga 
tengdir.  Ana  shu  uchburchak  Xemiun  uchburchagi  deb ataladi.  Xemiun 
uchburchagi  gipotenuzasining  katetiga  nisbati  ham  o‘sha  «oltin  nisbat» 
deb  ataluvchi  qiymatga  teng.  Bu  qiymat fazoviy jism lar o ‘rtasidagi  nis­
bat  bo‘lib,  rivojlanishning  geometrik  qonuniyatlari  bo‘lmish  o‘zgarmas 
miqdomi tashkil etadi. (Anvar Sherov «Oila davrasida» 2013-y 3-oktyabr 
№40)
Qadimgi  Mesopotamiyada  er.  avv.  IV  -   III  ming  yilliklarda  adabiy 
va ilmiy manbalardan iborat kutubxonalaming tashkil etilishi, maktablar- 
da astronomiya,  tabiat va matematikaning o ‘rganilishi  ilmiy  inqilobning 
boshlanishi edi.  Bobilda ko‘p  sonli astronomik asarlar vujudga keldi. Er. 
avv.  1  ming  yillikda  Bobilda  mashhur  astronomlar  Naburian  va  Kiden 
yashadi. Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlab chiqdi. Kiden qu- 
yosh yilini  365 kun,  5  soat,  41  minut va 41,6  sekund hisobladi.  Qadimgi 
Misrda o‘ziga xos yozuv kashf qilindi. Taqvim, suv va quyosh soatlaridan 
foydalanildi.  Qadimgi  Xitoy  va Hindistonda matematika,  seysmologiya, 
falsafa,  tibbiyot  sohalarida  ulkan  yutuqlarga  erishildi.  0 ‘rta  Osiyo  va 
Eronda  ilmiy  bilimlaming  asoslari,  yozuv,  rivojlangan  diniy  e’tiqodlar 
shakllandi. Mil.avv.I ming yillikda zardushtiylik dinining muqaddas kito- 
bi Avestoda O 'rta Osiyo,  Eronning diniy-falsafiy,  ma’naviy  bilimlari  o‘z 
aksini topdi.
Sharqning  bunday  ulkan  ilm-fan  yutuqlaridan  foydalangan  G ‘arb 
dunyosi er.  avv.  1 ming yillikda ilmiy bilimlami rivojlantirdi. Yunon fay- 
lasuflari  Fales,  Geraklit,  Suqrot,  Aflotun,  Demokrit,  Epikur,  matematik- 
lar Pifagor,  Yevklid, Arximed,  medik Gippokrat,  geograflar Aristofan va 
Strabonlar o‘z ilmiy ta’limotlarini yaratdilar. Bu ta’limotlar naturfilosofi- 
ya, biologiya, mantiq, siyosatshunoslik asoslarini qamrab olgan edi. Tabi- 
atga qarashda tub o‘zgarishlar yuz berdi. Tabiiy fanlaming birinchi tizimi 
bo‘lgan texnik va ijtimoiy fanlaming asoslari qo‘yildi.
Ilmiy  bilimlar rivojlanishining keyingi  davri bu ellinizm fani edi (er. 
aw .  1II-II  asrlar).  XX  asming  50-yillari  boshlaridan ko‘pchilik tarixchi-
107


R.  RAJABOV
lar  ellinizm   davrini  siyosiy-iqtisodiy  va  m adaniy-mafkuraviy  sohalarda 
mahalliy  (sharq) va ellin (g‘arb) m adaniyatining sintezi natijasida m ada­
niy  taraqqiyotning  yangi  bosqichi  deb  hisoblaydilar.  Bu  sintez  qadim gi 
Sharqning k o ‘pgina hududlarini yunon-m akedon istilolari oqibatida aniq 
tarixiy  vaziyatda am alga oshdi  degan tushuncha hukm  suradi.  Haqiqatda 
esa,  mil.avv.  I  m ing yillikdan boshlab, ayniqsa,  dunyoda birinchi  bor uch 
qit'ani birlashtirgan ulkan A hm oniylar imperiyasi davrida sharq va g ‘arb- 
ning  m adaniy-iqtisodiy  aloqalari  va  m adaniyatlar  muloqoti  boshlangan 
edi.
Ellinizm  davrining eng m ashhur madaniy  voqeasi  Iskandariya muze- 
yining  tashkil  etilishi  b o ‘ldi.  Bu  dunyo  tarixida  davlat  rahnam oligidagi 
ilk  ilmiy  tadqiqot  instituti  edi.  Bu  davrda Zenon  asos  solgan  falsafaning 
yangi  oqim lardan  biri  stoiklik,  Gipparx va  Ptolomey  astronom iyasi, Era- 
tosfen (Iskandariya m uzeyining direktori, yer aylanishining nisbatini aniq 
belgilagan olim ) geografiyasi vujudga keldi.
Ellinizm   fanining  buyuk  yutuqlari  Eratosfen  geografiyasi,  Feofrast- 
ning  botanikasi,  Ktesibeyning  pnevm atikasi,  G alenning  anatom iyasi,  fi- 
ziologiyasi va tibbiyoti, kohin M anefonning «M isr tarixi» va Polibiyning 
davlat shakllarini siklik alm ashuvi nazariyasi edi. Antik tarixda Rim  davri 
fan  taraqqiyotida  qator yutuqlarga  erishdi.  Lukretsiy  va  Seneka tabiatni 
o ‘rganishda qator tadqiqotlam i  am alga oshirdilar.
A stronom iya  sohasida  Ovidiyning  «Osm on  hodisalari»  kitobi,  Ma- 
niliyning  «Astronom ika»  nom li  beshta  kitobi  m a’lum.  Ijtimoiy  fanlarni 
rivojlantirishda rim liklar ancha ishlarni  am alga oshirdilar.  Strabon geog- 
rafiya  bo‘yicha  va  o ‘sha  davrda  m ashhur  b o ig a n   Tit  Liviy  Rim   tarixi 
bo‘yicha  142 jildlik asarini yozdi.
Pompey  Trog,  dam ashqlik  Nikolay,  sitsiliyalik  Diodor jahon  tarixi 
bo‘yicha  ko‘p tom li  asarlam i  yaratdilar.  Astronom iya,  yershunoslik,  qu- 
rilish  san’ati  va  m e’m orchilik  (V itruviyning  m e’m orchilik  bo‘yicha  10 
kitobi),  harbiy texnika va strategiya sohalari bo‘yicha katta ishlar qilindi.
Sharqdagi  lokal  sivilizatsiyalar  ilmiy  bilishning  shakllanishi  va  ri­
voj lanishida  ulkan  yutuqlam i  qo ‘lga  kiritdi.  Xitoy da  Konfutsiy  (er.  avv. 
55 l-479-yillar)ning falsafiy -  axloqiy ta ’limoti;  sayyoh olim lar maktabi; 
Mo  Szi  (er.  avv.  479-438  yillar)ning  ideal  davlat  to‘g ‘risidagi  m a’lumo- 
tini  k o ‘rsatish  m um kin.  Qonun  ustuvorligi  to ‘g ‘risida  Shan  Yan  davlat­
ning  barcha  fuqarolari  uchun yagona va majburiy  qonun  e ’lon  qildi.  L e­
kin  hukm dor  qonun  ustida turadi  deb  uqtirdi.  X itoyda keyingi  davrlarda
108


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ham  tibbiyot,  astronom iya,  texnik fanlar rivojlandi.  Xitoy  olimlari  oy va 
quyosh  sikllarini  birlashtirishni  o ‘rgandilar. Osm on jism lari  harakati  aso­
sida  yilni  hisoblab  chiqdilar.  Oy  tutilishlarini  oldindan  aytib  bera  bosh- 
ladilar.  Q og‘oz,  kompas, tishli  g ‘ildirak,  suv tegirmoni X itoyda k ashf qi­
lindi.  Qadimgi  Hindistonning ilmiy yutuqlariga Buyuk Hind gram m atika 
fanining ajoyib namunasi  Paninining gramm atikasi  edi.
Er.  avv.  III-I  asrlar G uptalar davrida  hind  fani  gullab  yashnadi.  Era- 
mizning I  asrida  10  lik sanoq tizimi yaratildi.  Hind olimlari  m atem tikada 
ayirish, oddiy v a murakkab misollami hisoblash, sonlami kvadrat va kubga 
ko‘paytirish, kvadrat tenglamalarni yechishni bilardilar. Ular trigonom et- 
riya asoslarini yaratdilar.  Er.  a w .  V asr atrofida yashagan m ashhur m ate­
matik,  astronom  Ariyapxata kvadrat va kub  ildizini  ehiqarish qoidasi,  bir 
nom a‘lum  bilan  chiziqli  tenglamani  yechish,  sonlar nazariyasi  asoslarini 
yaratdi.  Astronom iya  sohasida u  yem ing  o ‘z  o ‘qi  atrofida  aylanishi,  qu­
yosh  va  oy  tutilish  nazariyasini  ishlab  chiqdi.  Hind  olimlari  kimyo,  me- 
tallurgiya, tibbiyot sohalarida sezilarli  natijalarga erishdilar. M isol uchun, 
«Sushrutu -  Samxita»  nomli  tibbiy asarlarda 650 dorivor vosita,  300  dan 
ortiq  operatsiyalar,  120 jarrohlik asbobi  tasvirlangan.
XX  asr  boshlarida  Artxashastra  («Siyosat  to ‘g ‘risidagi  fan»)  nom ­
li  qadimgi  hind  qoMyozmasi  topildi.  Bu  qoMyozma  qadimgi  davm ing 
eng  buyuk  siyosiy  traktatlaridan  biri  hisoblanib,  Aflotunning  «Davlat» 
va  Arastuning  «Siyosat»  asarlari  bilan  tenglashtiriladi.  Traktatda  pods- 
Im  hokimiyati  paydo  boMishining  sabablari,  tartibni  saqlashda jazoning 
mli,  m onarxiya  shaklidagi  davlatning tuzilishi,  iqtisodiy  siyosat,  soliqqa 
lortish,  diplom atiya to ‘g ‘risida  fikr yuritiladi.  Mil.  I  asr  milodiy  IV  asr­
larda  mavjud  bo‘lgan,  O 'zbekistonning janubi, A fg‘oniston,  Hindistonni 
o ‘/   ichiga  olgan  Kushon  imperiyasi  davrida  bir  necha  alfabitlar, jum la- 
dan  .slui  davrda  mustdaqil  davlat boMgan  X orazm da yozuv paydo  b o ‘ldi. 
«Avesto  е/.gulik»  va yovuzlik kurashi  g‘oyalari rivojlatirildi
M adaniyatshunos  olim  Pitirim  Sorokin  Yunoniston  va  Rimdagi  il­
miy  texnik  kashfiyotning  o'sishini  baholashga  urinib  k o ‘rdi.  Qadimgi 
Yunonistonda  ilmiy  faollik  er.  a w .  VI-III  asrlarda  o ‘zining  eng  yuqori 
cho‘qqisiga erishdi.  Shunday  qilib,  antik  dunyoni  bilishning  birinchi  ul- 
kun  halqasi  tugallandi.  Natijada  inson  o ‘z  tafakkuriga  asoslanib,  tabiat 
sirlarini  ochdi  ham da zamonaviy  fanning binosi poydevorida yotgan fan- 
lur tizimini  yaratdi.
Qadimgi jam iyatlarda  madaniyat va  san’atning cho‘qqilarida  erishil- 
ЦШ
1
 yutuqlaridan bir qismi  bizgacha insoniyatning o ‘smirlik davrida yara-
109


R.  RAJABOV
tilgan  m a’naviyatning faqat ozgina  qismi  yetib  keldi.  N eolit  davridayoq 
m a’naviyatning  poydevori  uchun  shart-sharoitlar  yaratildi.  Lekin  o ‘sha 
davm ing  m adaniy  yodgorliklari  bizgacha kamroq  saqlanib  qolgan.  Kam 
sonli  jam oalam ing  q o ‘rg‘onlar  va  ilk  shaharlarda  to ‘planishi,  m ehnat 
unum dorligining  o ‘sishi,  bo‘sh  vaqtning  ko‘payishi  bulam ing  hammasi 
neolit san’atining rivojlanishiga turtki boMdi.  Bu san’at uylar, sopol xum- 
lar,  ibodatxona  devorlarining  bezaklari  va  tosh  ustunlarda  o ‘z  ifodasini 
topdi.  Er.  a w .  V I-V   m ing  yilliklarda  Old  O siyoda  m a’lum otlar  uchun 
predm etlam ing  katta  hajmdagi  tasvirlaridan  foydalanilgan.  Mil.avv.  IV 
ming  yillikda  M esopotam iyada  shum erlar  dunyo  tarixidagi  birinchi  yo- 
zuv -  mixxatni  k ash f qildilar.  Er.  avv.  Ill  m ing yillikda  loy taxtachalarga 
qam ish tayoqlar bilan belgilam i chizdilar. N eolit va ilk m ezolitning sopol 
idishlarida badiiy um um lashtirishning bosqichlaridan  birini  k o ‘ramiz.
2. 
J e z   d a v rid a   m a d a n iy a t  va  s a n ’at.  Jez  davrida  m adaniyat  va 
san’atning  shakllanishi  uchun  yangi  im koniyatlar  ochildi.  M ehnat  tizi- 
mida  va  m adaniy  tizim da  m adaniyat  va  san’at  mustaqil  faoliyat  sifatida 
chiqa  boshladi.  Bu  im koniyatlardan  tem ir  asrida  to ‘la  foydalanildi.  Bu 
davrda Hindiston, Xitoy,  Rim va Yunoniston  kabi  m adaniyatning eng qa- 
dimgi  o ‘choqlarida ko ‘p  sonli  yodgorliklar yaratildi.  M adaniyat dinami- 
kasida jam iyatning  shakllanishi  v a  taraqqiyotidagi  siklik  tebranishlarga 
o ‘xshash oliy katta sikllam i ajratish mum kin: tarix arafasi boMgan yuqori 
paleolit va  m ezolit m adaniyati,  neolit, je z  va tem ir asri  hamda  antik  ma­
daniyat uning yuqori va eng o'rganilgan qismidir.
Shahar  inqilobi  je z   asridan  boshlab  m e’moriy  yodgorliklar,  maqba- 
ralar,  saroylar,  teatr  kabi  jam oat  inshootlarini  bunyod  qilish  uchun  yoM 
ochdi.  Qadimgi  Shum erda er.  a w .  Ill  m ing yillikda  ibodatxonalar baland 
supa ustida devor bilan o ‘ralgan holda qurildi. F ir'avn Am enxotep III (er. 
a w . XVIII asr)ning Fiva shahridagi saroyi ulkan maydonni egallagan edi. 
F ir'av n  Am enxotep IV (Exnaton)ning yangi poytaxti Axetaton shahridagi 
bosh saroyda sharqiy peshtoqning uzunligi  700 metr edi. Ossuriya podsholari- 
ning  poytaxti  N ineviya  shahridagi  saroyi  ulkan  hajm larda bunyod  qilin­
gan  edi.
Bilimlar,  ko ‘nikm alar v a m adaniy  m erosning katta  m iqdorda  to ‘pla- 
nishi, uni  har bir keyingi  avlod tom onidan o ‘zlashtirish  zaruriyati  tarbiya 
va ta’lim jarayonida tub o ‘zgarishlami  talab qildi.  Bolalar, o ‘smirlar uchun 
hayotning  o ‘zi  m aktab  boMgan.  Ovchi  urugMarda  bolalar  yoshligidan 
qushlar,  m ayda  hayvonlarni  ovlab  qorin  to ‘y g ‘azishga  kundalik  hayot-
110


Jahon sivilizatsiyalar! tarixi
da  o ‘rgandilar.  Ular  qush,  hayvonlam i  yurish-turishini  kuzatib,  amaliy 
bilim  oldilar.  Foydali,  dorivor  o ‘sim liklam i  bilganlar  va  am alda  foyda- 
lanish  ko‘nikm asiga  ega  bo ‘lganlar.  N eolit  davrida  ham  ta ’lim  asosan 
oilada  am alga oshirilar edi.  Bola yoshligidan  tabiat hodisalarini  kuzatar, 
o ‘z oilasi, jam oa hayotiga qo‘shilar edi.  O lsm ir bola boshda uyda,  keyin 
esa  dalada,  ustaxonada  oddiygina  yoki  yordam chi  yum ushlam i  bajarar 
edi.  0 ‘sm ir  qachonki,  zaruriy  bilim  va  ko‘nikm alam i  egallagach,  oila­
si,  katta  yoshli jam o a  a ’zolari  oldida  o ‘ziga  xos  sinovlardan  o ‘tganidan 
so‘ng,  u kattalarga qo‘shilib, jam oaning to ‘la huquqli a’zosi -  ovchi, har­
biy,  dehqon,  cho‘pon,  hunarmand  bo‘lar edi.  Bu m arosim   inisiatsiya deb 
atalgan.
Bolalik  va  o ‘sm irlikda  egallangan  bilim lar  va  k o ‘nikm alar  doirasi 
hajmi  uncha  katta  em as  va  oddiy  edi.  Xavfli  va  qiyin  hayot,  tirik  qo- 
lish  va rivojlanish  katta kuch va tafakkur,  k o ‘p mehnat,  harbiy  m arosim, 
an'analarini m ohirona bajarishni talab qilar edi. Hayot shafqatsiz va og‘ir, 
xatoga  y o ‘l  q o ‘yish  halokat  edi.  Hali  ta ’lim jarayoni  mustaqil  boMmay, 
laoliyatning alohida turi emas edi. Aqliy  m ehnat bilan faqat magsehrgar- 
lar,  shom onlar  shug‘ullanganlar.  Lekin  ular ham   diniy  marosimlar,  aqliy 
mehnat  faoliyatini  bajarib bo‘lgach,  kundalik tirikchilik ishlari  y a’ni,  ov, 
Icrmachilik ishlari bilan band bo‘lar edilar. Ahvol jam iyat taraqqiyotining 
keyingi  bosqichlarida tubdan o ‘zgardi.
lismoniy mehnat kishilari  uchun o ‘rganish jarayoni  ilgarigidek ishlab 
i lm|iirishdan  ajralmagan  edi.  Aqliy  m ehnatning jism oniy  m ehnatdan  aj- 
inlislii  yo/.uvni  yaratishga yordam   berdi.  Davlat va jam iyatning taraqqiy 
qilishi, ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlarning m urakkablashuvi, aqliy meh- 
mil  kisliilarini  tayyorlash mirzalar, kohinlar, faylasuflar m aktabini tashkil 
qilishni  lalab qilar edi. Yosh avlodni o ‘qitish bilan shug‘ullanadigan m ax- 
sus  kasb  egalari  ana  shu  tarzda paydo  b o ‘ldi.  Qadimgi  M isr va  M esopo-
l.uniyada  bir  necha  bosqichli  m aktablar  paydo  b o ‘ldi.  Ta’lim  tizim ining 
pay do bo'lishi, jam iyat taraqqiyotidagi olg‘atashlang an ulkan qadam  edi. 
Simmer jamiyatida er. avv. Ill ming yillikda m irzalar va yer o ‘lchovchilar- 
ni  luyyorlovchi  Eduba  maktabi  faoliyat  ko ‘rsatdi.  Qadimgi  M isrda  mir- 
/ulai  muktnbi  va  boshqa turli kasblarga o ‘qitadigan o ‘quv yurtlari tashkil 
iMilf'an eili.  O 'rta Osiyoda ham ta ’lim tizimi er. avv. I m ing yillikda shakl- 
laiuli.  Ilk  yo/.uv  va  ilk  maktablar paydo b o ‘ldi.
Qadimgi Afmada ham mil.avv. V asrdan turli m aktablar paydo b o ‘ldi. 
I  ales  maktabi, Allotun akademiyasi, Arastu litseyi, ayniqsa, m ashhur edi.
I l l


R. RAJABOV
Aflotun akadem iyasi (er. avv. 487-yilda ochilgan)da m atem atika, astrono­
miya, m usiqa o ‘qitilgan va fan bo‘yicha m unozaralar olib borilgan. Aflo­
tun bu yerda 40 yil dars bergan. A kadem iya im perator Yustinian farmoni 
bilan 525-yilda tugatilgan. A finada mil.avv.  IV asrda Arastu o ‘z litseyida 
o ‘quvchilari yordam ida  158 polisning davlat qurilishini tasvirlab berdi.  U 
davlat hokim iyati  shakllarining alm ashuv  sikllarini  asosladi  (monarxiya, 
tiraniya,  aristokratiya,  oligarxiya,  demokratiya).  Bu  birinchi  siyosatshu- 
noslikka oid «Politika»  asoslarining paydo  boMishiga olib keldi.
A hm oniylar davlatida zodagonlarning o ‘g ‘illari viloyat noibi mahka- 
m asida davlat  boshqaruvi  tartib  qoidalarini  bir necha yil  o ‘rganib,  keyin 
m a’lum bir lavozim larni egallaganlar. Qadim gi X itoyda ta ’lim yuqori da­
rajada rivojlangan.  Xitoy  m aktablarida  asosan,  iyerogliflar va  Konfutsiy 
falsafasini o ‘rganishga katta e ’tibor berilgan.  Im perator UDi  er.  avv.  124- 
yili poytaxtda m aktab ochgan. 0 ‘quvchilar maktabni bitirib, im tihonlam i 
topshira olsalar am aldorlik lavozim larini egallash huquqiga ega bo‘lgan- 
lar.  Bu davlat am aldorlarini tayyorlaydigan birinchi  o ‘quv yurti edi.
Shu tarzda ta ’limdagi birinchi  inqilob m ehnatning ijtim oiy va kasbiy 
taqsim otini  rivojlanishiga  yordam   berdi.  Bunday  ixtisoslashgan  faoliyat 
turining  shakllanishi  yosh  avlodning  savodini  ehiqarish,  fan,  m adani­
yat,  boshqaruv  va  harbiy  ishni  o ‘rganishga  qulay  shart-sharoitni  yarat­
di.  Lekin  bu  tizim   faqat  yosh  avlodning  tor  doirasini  qam rab  olgan  edi. 
Aksariyat  m aktablar  pullik  bo ‘lgan.  Aholining  katta  qismi  esa  bilim  va 
am aliy k o ‘nikm alam i asosan oila va m ehnat faoliyati jarayonida olar edi. 
Qadim gi  M isrda  zodagoniar  o ‘z  bolalarini  savodini  chiqarishni  birinchi 
vazifa deb bilganlar.  M irzalik kasbi  M isrda obro‘li hisoblangan.
Qadim gi  Am erikadagi  lnklar  im periyasida  o 'z ig a  xos  ta ’lim  tizimi 
shakllandi.  Bu yerda m axsus  o ‘quv yurtlarining 2  xili  m avjud  edi.  Ular- 
ning  birida zodagoniar ta ’lim  olar edi.  Ular til,  tarix,  harbiy  ish,  qurilish 
texnikasi,  boshqaruv san ’atini o ‘rganar edilar.  B oshqa turdagi maktablar- 
da quyosh xudosiga alohida xizm at qilish yoki oliy tabaqa zodagonlariga 
turm ushga chiqishga m o ‘ljallangan eng go‘zal qizlar ta ’lim olganlar.  Bu 
yerda poeziya,  m usiqa,  raqslam i o ‘rganishga e ’tibor qaratilgan.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish