Mustaqil ish mavzulari:
1. K o‘p oMchovli takror ishlab chiqarishning siklik m akro m odelining
tahlili.
2. Qadimgi jam iyatlar iqtisodiyoti tuzilmasi dinam ikasi.
3. Jam iyat iqtisodiy tuzilm asining unsurlari.
4. Takror ishlab chiqarishning o ‘ziga xos xususiyatlari.
94
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
5-M AVZU: JA M IY A T N IN G IJT IM O IY -S IY O S IY
T U Z IL M A S IN I S H A K L L A N IL IS H I
/.
Ijtimoiy tabaqalanishning chuqurlashuvi. 2. Davlat va huquqning
paydo bo ‘lishi va evolyutsiyasi.
Jam iyat piram idasining to'rtinchi qavati-ijtimoiy-siyosiy va davlat-
huquqiy m unosabatlari sohasini ifodalaydi.
1. Ijtimoiy tabaqalanishning chuqurlashuvi.
Shakllanayotgan ja
miyat insonning shakllanishi va rivojlanishining uzoq y o ‘li izini qoldir-
gan biosotsial tabaqalanishni m odellashtirib, meros qilib oladi. M ezolit
davridayoq yetakchi b o ‘lgan biosotsial farqlar barcha sivilizatsiyalarda
saqlanib qoldi. U larga quyidagilam i k o ‘rsatish mumkin. Jins b o ‘yicha
farqlar, erkaklar va ayollar avlodining saqlanishi va uni takror ishlab
chiqarishning asosi. Insoniyat tabiiy tarixi arafasining birinchi bosqichla
rida, guruhiy nikohning so‘nggida jam oada yetakchilik ayollarga tegishli
edi (matriarxat). M ezolit davridan boshlab o ‘q-yoyning paydo boMishi,
neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka oMilishi, xususiy mulkchi-
likning yuzaga kelishi bilan oila va jam iyatda birinchilik ko‘p m ing yillar
erkaklar qoMiga o ‘tdi. Ayollar va erkaklar soni o ‘rtasidagi zaruriy nisbat-
lnxminiy tenglik tabiiy qonunlar bilan kafolatlanadi.
Yosh farqlari bo ‘yicha aholi chaqaloq va bolalar, o‘sm ir yoshli, kat
ta va keksalar yosh guruhlariga boMinadilar. Jam iyatning har bir a ’zosi,
i^'.iir uning hayot yoMini biron bir sabab uzib qo ‘ymasa, bu fazalar orqali
oM^nit. 1 lirinchi va so‘nggi fazadagilar jam iyatning boshqa m ehnatga qo
biliyatli n’/olari qoMlab-quvvatlashini talab qiladi. H ar bir yosh guruhi
fi/.iologik, psixologik va boshqa o ‘zida xos xususiyatlari, qiziqishlariga
egadir.
lJrug‘-jam oalarda o ‘sm irlarni katta yoshlilar qatoriga oMish jarayo-
niga jiddy e ’tibor berilgan. K atta yoshli erkaklar ogMr, xavf-xatarga toMa
hayot sharoiti, jam oani hayotida muhim o‘rin tutganlar. Erkaklar jam oani
xavfsizligi va belgilangan hududda tinch yashashi uchun m as'u l edilar.
Shu sababli erkak va ayol jam oa a ’zolarining har biri kuchli va irodali,
jamoa him oyasiga tayyor turishlari zarur edi. Shu sababli o ‘sm irlikdan
balog‘at yoshiga yetish vaqtida ular turli sinovlarga duch qilinganlar. Ini-
siatsiya - balog‘at yoshga yetish bagi'shlov sinovlari boMgan. O 'sm irlar
95
R. RAJABOV
balog‘atga yetish sinovlaridan o ‘tib, bagi'shlov m arosim idan so‘ng ular
erkaklar safiga qo‘shilganlar. Shu lahzadan o ‘sm ir m avqei o ‘zgarib,
haqiqiy erkak jam oaning to ‘laqonli a ’zosi b o ‘lgan.
Davriy ravishda insoniyat avlodlarining alm ashuvi yuz beradi. Avlod-
larga xos xususiyatlar ushbu avlodning m anfaatlarini faol ifodalovchilari
bilan belgilanadi. Ular odatda ozroq b o ‘lib, lekin aynan ular progressni
harakatlantiruvchi novatorlar b o ‘ladilar. 0 ‘tm ishga ketayotgan, lekin o ‘z
m avqeini saqlab qolishga urinadigan avlod vakillarining qoloq qarash-
lari (konservatizm)ni yoshlar yengishga harakat qiladilar. Avlodlar kurashi
progressning hayotbaxsh olg‘a qadam tashlashidir. Avlodlar o ‘rtasida
dunyoqarashlam ing har xilligi ixtilofning sababi b o ‘ladi. Yosh avlod o ‘z
ota-bobolarini orttirgan tajriba, bilim -ko‘nim alarini o ‘zlashtirish bilan
birga ulam ing qabul qilmaydilar.
M ezolit davrida odam hayotining o ‘rtacha davom iyligi uncha katta
emas edi. Avlodlar alm ashinuvi (15-20 yilda bir m arta) tez-tez yuz berib,
aralash avlodlar orasidagi farq sezilarli emas edi. Lekin har bir keyingi ta
rixiy bosqichda hayotning o ‘rtacha davom iyligi, avlodlar o ‘rtasidagi ora
liq o ‘sdi. M ehnat qurollarini takom illashuvi ishlab chiqaruvchi x o ‘jalik-
ka o ‘tilishi oziq-ovqat ratsionini boyitib, uning sifatini yaxshiladi. Tabiiy
geografik shart-sharoitlar bilan shartlangan irqiy va boshqa antropologik
farqlar, m untazam m igratsiya va aralash nikohlar oqibatida turli etnoslar
sezilarli darajada aralashib ketdilar.
Biosotsiallikka til farqlarini kiritish mumkin. Uning kelib chiqishi pa
leolit davriga kelib taqaladi. Bu vaqtda ular yetarli darajada ifodalangan
edi. Bu bizgacha yetib kelgan yozuvning qadim gi yodgorliklarida bel-
gilangan. Q achonlardir yagona, ilk til m avjud bo ‘lgan. Ular keyinchalik
ajratib ketganm i yoki turli hududlar - insoniyat m adaniyat o ‘choqlarida
turli xil tillar paydo b o ‘lganmi? qaysiki, keyin etnik aloqalar jarayonida
o ‘zaro boyidim i? - bu tilshunoslam ing turli m aktablari o ‘rtasida muno-
zara m avzusi b o ‘lib qolmoqda. Ammo tillar va shevalar etnos va etnik
guruhlam ing shakllanishga yordam beradi. H ar bir etnik guruh o ‘z ta-
rixiga ega. U lam ing b a ’zi birlari o ‘z tillari bilan o ‘tm ishda qolgan lokal
sivilizatsiyalar bilan birga halok bo‘ldilar (M isol uchun, qadimgi misr,
shumer, xett tillari).
Tillar etnik aloqalar jarayonida o ‘zaro boyigan. Bu tilshunoslikning
turli m aktablarida bahs m avzusi bo‘lib qolmoqda. Lekin tillar va shevalar
etnos va etnik gum hlam ing shakllanishiga yordam beradi va o ‘z tarixiga
9 6
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ega. Tillam ing ayrim lari o ‘tm ishda y o ‘qolib ketadi, lokal sivilizatsiyalar
bilan birga halok bo‘ladi. X alqlar v a elatlam ing tillaridagi boshqa farqlar
ijtimoiy ayrim lik guruhi, iqtisodiy sabablar bilan bog‘liq edi. Ilk paleolit
va m ezolitda bunday farqlar m avjud b o ‘lmagan. Ular tarixiy xususiyatga
ega b o ‘lib, asta-sekin yuzaga kelgan m ulkiy tengsizlik va m ehnat taqsi
moti bilan shartlangan.
Ijtimoiy farqlarning boshqa guruhi iqtisodiy sabablar bilan b og ‘liq.
Mezolit va ilk neolitda bunday farqlar m avjud emas edi. U tarixiy xusu-
siyatga ega bo' lib, asta-sekin paydo b o ‘lgan va m ustahkam langan m ulkiy
tengsizlik va m ehnat taqsim oti bilan bog‘langan. Kohinlar, harbiy bosh-
liqlar VA urug‘-qabila boshliqlari o ‘zlari uchun eng yaxshi yerlar, chorva
va harbiy o ‘ljalam i o ‘zlashtirib oldilar. U rug‘-qabilaning oqsuyaklari ana
shunday paydo b o ‘ldi. Ular jam oaga tegishli m ulkning katta qism ini xu
susiy m ulkka aylantirishning tashabbuskorlari bo ‘ldilar.
Oddiy jam oachilar o ‘zlariga tegishli yerlarga ishlov berib tirikchi-
lik qilar edilar. Jam oa mulki sifatida yana uzoq vaqt ekin yerlarining bir
qismi, o ‘tloq-yaylovlar ham da o ‘rmonlar, suv havzalari saqlanib qoldi.
Odatda ekin yerlari oilalar o ‘rtasida har yili qayta taqsim qilingan. Vaqt
o'tishi bilan bunday qayta taqsim ot o ‘z aham iyatini y o ‘qotdi. U rug‘ oq-
soqollari, harbiy boshliqlar, kohinlar va ayrim tadbirkor oila boshliqlari
jam oaning eng unum dor yerlarini egallab olib, yem ing har yilgi qayta
taqsim otiga y o ‘l qo ‘ym aslikka harakat qildilar. Yaqin kelajakda ekin yer
lari, chorva, mehnat qurollariga m ayda m ulkchilikning shakllanishi k o ‘ri-
nayotgan edi. Bu mulkning egasi oila boshlig‘i hisoblanib, am alda esa,
palriarxal oilaga tegishli edi. Bu guruhlar asosida je z asrida sinflar paydo
bo‘kli.
Iqtisodiy xilm a-xillikning boshqa k o ‘rinishi mehnatni jadal lashtira-
yotgan iqtisodiy taqsimot bilan bog‘liqlik b o ‘ldi. A lohida urug-jam oalar-
qabila va oilalar ayniqsa, je z va tem ir asrlarida dehqonchilik- chorvachi
lik, hunarm andchilik va qurilishning u yoki bu turiga ixtisoslashganlar.
M ahsulot ayirboshlashning rivojlanishi va shaharlar x o ‘jaligining o ‘sishi
bilan ixtisoslashuv kuchaydi. U yoki bu m ashg‘ulotlar bilan oilalar tizim-
li shug‘ullanib, kasb-hunar mahorati sirlarini avloddan-avlodga uzatdi-
lar. Savdogarlar, amaldorlar, sudyalar, mirzalar, kohinlar guruhlari paydo
b o ‘ldi. M ulkiy va kasbiy farqlar k o ‘pincha mavjud yopiq b o ‘lgan toifa-
kastalarga biriktirildi (masalan, Hindiston).
Ayniqsa, je z va tem ir asrlarida ijtim oiy tabaqalashuv jam iyatda et-
97
R. RAJABOV
nom adaniy farqlam ing kuchayishida ifodalandi. Davriy ravishda etnik
guruhlam ing yangilari paydo b o ‘lib, urushlar natijasida z a if etnoslar tarix
sahnasidan tushib ketdilar. Har bir etnos o ‘z tili, diniy e ’tiqodi, u rf - odat-
lari, m ayitlam i ko‘m ish m arosim lari kabi madaniy an’analariga ega edi.
Yozuvning paydo b o ‘lishi bilan bilim, ko ‘nikm a-m alakalarni uzatish tizi
mi (ta’lim) sohasi paydo b o ‘ldi.
U rug‘ - qabilalar o ‘rtasida yer-suv, yaylovlar uchun to ‘nashuvlar je z
asrida jam iyat hayotining bir qism iga aylandi. Urushlar oqibatida turli
sohalarda inson faoliyati jadallashib, aholi soni tartibga solindi. Shafqat-
siz qonli urushlar shaharlar, sivilizatsiyalam ing halok boMishiga sabab
bo‘ldi. M illionlab kishilar urushlarda qurbon bo‘ldi. Ishlab ehiqarish ku-
chlari, boy m adaniyatlar y o ‘q qilindi.
U rug‘-jam oa - qabilalar oqsoqollari, kohinlar, harbiy y o ‘lboshchilar
asta-sekin unum dor yerlar, chorva, harbiy o ‘ljalam ing kattagina qism i
ni o ‘zlashtirib oldilar. B o‘lg ‘usi yuqori tabaqa oqsuyak zodagoniar ana
shunday shakllandi. Bu tabaqa umumiy m ulkning kattagina qismini xu
susiy m ulkka aylantirishning tashabbuskori bo ‘ldi. Jam oaning boshqa
oddiy a ’zolari bir qism yer ulushi, chorva va m ehnat qurollariga egalik
qilib, m ayda xususiy m ulkchilikning paydo bo ‘lishiga sabab bo ‘ldilar. Bu
m ulkning egasi oila boshlig‘i hisoblangan. A m alda esa u patriarxal oilaga
tegishli b o ‘lib, m eros sifatida berilgan. Bu guruhlar asosida je z asrida
sinflar paydo bo ‘ldi.
2.
D av lat va h u q u q n in g p aydo boMishi va evolyutsiyasi. Jahon
sivilizatsiyasining je z asridagi yirik ijtimoiy yangiligi sifatida davlat va
huquq paydo bo‘ldi. N eolit sivilizatsiyasi jam oaning barcha a ’zolarini
teng huquqli va shaxsiy erkinligi bilan ajralib turar edi. Lekin oila a’zolari
uning boshlig‘iga q at’iy bo ‘ysunar edi. U lar dehqonchilik, chorvachilik
va boshqaruvni birgalikda am alga oshirar, jam oaning ichki urf-odatlariga
qat’iy amal qilib yashar edilar N eolit davrida ijtim oiy hayot urug-jamoa,
keyin esa qabila m iqyosida o ‘z-o ‘zini boshqarish asoslarida am alga oshi-
rildi. Bu boshqaruv saylangan oqsoqollar to 'plangan an ’ana va urf-odat-
larga tayanib, yig ‘ilishlarda jam oa qarori b o ‘yicha ish yuritar edi. Biroq
xususiy m ulkning paydo boMishi, harbiy to ‘qnashuvlarning kuchayishi
urug‘- qabila boshqaruvini o ‘z zim m asiga olgan kishilam ing alohida
qatlamini paydo boMishiga olib keldi. U lar jam iyat ichidagi o ‘zaro ni-
zolam i hal qilish, dushm andan him oyalanish, jam iyatdagi barqarorlikni
ta ’minlash uchun turli huquq norm alarini shakllantirdilar. Jam iyat ichida
9 8
Jahon sivilizatsiyalar! tarix i
shakllangan davlat boshqaruvi sud, qonun chiqaruvchi, ijroiya hokimi-
yatlarini amalga oshiradigan bo‘g ‘inlardan iborat edi. Davlat va huquq-
ning paydo boMishi jamiyat hayotini tashkil qilishda olg‘a qadam edi.
Aholi sonining o'sishi va uning turli ijtimoiy guruhlarga bo‘linib ketishi
turli labaqalar o‘rtasida ijtimoiy munosabatlami murakkablashtirdi. Bu
ziddiyatli munosabatlami tartibga solish zaruriyati, boy tabaqa huquqini
himoya qilish, noaniqlikni tugatish lozim edi. Urug‘-qabila o ‘z hududi
xavfsizligini qo‘shni dushman urug‘lardanlar tahdididan himoya qilishga
muhtoj edilar.
Endilikda ko‘p asrlik urf-odatla, an’analarga asoslangan ming yillar
davomida shakllangan jam oa boshqaruvi yangi vujudga kelgan mulkiy
ziddiyatli munosabatlami tartibga solishga qodir emas edi. Endi bun-
day boshqaruv boyib ketgan jam oa azolarini qoniqtirmadi. Butun jamoa
manfaatini himoya qilish vositasi boMgan, asriy ,urf-odatlarga asoslan
gan urug‘-qabila boshqaruvi boyib ketgan bir guruh kishilarni mulkini
himoya qila olmas edi. Yangi paydo bo‘lgan xususiy mulkni takror ishlab
chiqarish uchun shart-sharoitlami tizimlash va himoya qilishning zarurati
sifatida davlat huquqi paydo bo‘ldi. Davlat bir qancha ijtimoiy ishlami,
jumladan, sug‘orish inshootlarini qurish,tamirlash, ishchi holatida saq-
lashni tashkillashtirishni, ibodatxonalar va maqbaralar barpo qilishni o ‘z
zimmasiga oldi.
Davlat va huquq paydo bo‘lishining ijtimoiy omillari mavjud. Ijti
moiy taraqqiyot turli ijtimoiy qatlam, toifalaming paydo bo‘lishiga olib
keldi. Oqsuyak mulkdorlar, kohinlar, harbiy boshliqlar, boy jamoachilar
jamiyatda yetakchi imtiyozli o‘rinlami egallab oldilar. Ular imtiyozlar-
dan mahrum boMgan jamiyatning ko‘pchilik oddiy a ’zolarining tahdidi
dan himoyaga muhtoj edilar. Davlat tashkiloti sinfiy hukmronlik, toifaviy
imtiyozlami mustahkamlash quroli bo‘ldi. Davlatning paydo bo‘lishini
boshqa turli omillari ham kuchaydi. Aholi zichligining oshishi, boylik-
larning to‘planishi, tez-tez takrorlanayotgan urushlarhududi va aholi hi-
moyasi uchun kuchli qo‘shinni tashkil qilish ehtiyojini keltirib chiqardi.
Davlat hokimiyati jamiyatning tashqi xavfsizligini ta’minlash, takror ish
lab chiqarishningtashqi sharoitlarini yaratishni ham o ‘z zimmasiga oldi.
Davlat hokimiyati huquqiy normalami ishlab chiqarish tashabbuskori
bo‘ldi va ulaming bajarilishini ta’minladi. Er. avv. III-II ming yilliklar-
dan boshlab huquq normalarini kodifikatsiya qilishga urinish tarixdan
m a’lum. Insoniyat tarixida birinchi marta mil avv. XXIV asrda qadim-
9 9
R. RAJABOV
gi M esopotam iyadagi shahar-davlat podshosi Shulgining qonunlari tu-
zilgan. Podsho Shulgi qonuni asosida ibodatxona - davlat xo'jaliklarini
boshqarishda qat’iy tartib o ‘rnatilgan. D avlat va jam iyatning shakllanish
jarayonining tizimli davom etishini M esopotam iyaning boshqa shahar-
davlatlarida tuzilgan qator qonunlarda ko ‘rish mumkin. Bizgacha yetib
kelgan to ‘liq huquqiy norm alar to ‘plami bu podsho Xam m urapi (er. avv.
1792 -1750 yillar) qonunlari kodeksidir. Bu kodeks bir necha boMimlami
o ‘z ichiga oladi: oila huquqi, jinoyat huquqi, m ulk huquqi va qonunchi-
likning asosiy tam oyillari, podsho, ibodatxona, podsho odamlari mulki-
ning him oyasi, k o ‘chmas mulk bilan operatsiyalar, savdo va sudxo‘rlik
operatsiyalari, tan jarohati, yollanm a mehnat, ko'chadigan mulk bilan
operatsiyalar. Qadim gi jam iyatlar qonunchiligida XII jadval qonunlari
deb ataladigan Rim huquqi mulkiy va ijtimoiy m unosabatlarning barcha
sohalarini qam rab olgan edi.
Qadimgi davlatlarda siyosiy tuzilm aning turli xil shakllari mavjud
edi. Bu Sharq va G ‘arbdagi hukm dom ing tanho hokim iyatiga asoslangan
davlat tuzilm alari ham da nisbatan dem okratik va oligarxik tuzum lam ing
m avjudligi boMdi. N eolit davrida siyosiy hayotga zarurat y o ‘q edi. Jam oa
a ’zolarining huquqlari bir xil b o ‘lib, ijtimoiy tuzum siyosiy hokim iyat
shaklini olm agan edi. Davlatning paydo bo‘lishi jam iyatning mulkiy,
ijtimoiy tabaqalanish, odam lam ing turli guruhlari va turli manfaatlarini
ifodalovchi siyosatning tug'ilishiga olib keldi. Turli xil ijtimoiy qatlam lar
o ‘z m anfaat va ehtiyojlarini qondirishga xizm at qiladigan huquq va imti-
yozlam i olish uchun ozaro kurash olib bordilar. U lar qonun himoyachisi
bolgan davlat hokim iyatini egallashga harakat qildilar.
Jez asri sivilizatsiyasida erksizlik um um iy edi. Dehqonlar, hunar-
mandlar, hatto, zodagonlar podshoga to ‘liq qaram edilar. Podsho shaxsi
ilohiy hisoblanib, u qonunchilik, ijroiya va sud hokim iyatini o ‘z q o ‘lida
to ‘plagan m utlaq hukm dor edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |