Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Uber 
turidagi kompaniyalar hizmatlarni keng 
ko‘lamli agregatsiyalash va distributsiyalash uchun o’ziga hos yechim topgan. 
Airbnb 
mehmonxonalar bilan, 
Lyft va Uber
– taksi va limuzinlar ijarasi bilan, 
Zipcar
(
to uni 
Avis
xarid qilgunga qadar
) – an’anaviy avtomobillar ijarasi bilan 
raqobat qilgan. Bu kompaniyalarning ko‘pchiligi kichik mehmonxonalar, taksi va 
ustalar hizmati kabi mayda, an’anaviy mahalliy hizmatlar tarqalishini 

---

120 
globallashtirdi. Raqamli texnologiyalar yordamida ular ko‘chmas mulk 
(
kvartiralardagi xonalar
), yo’lovchilar tashish (
taksi
) va odamlar to’liq bo’lmagan 
shakldagi ishga joylasjtirish (
pensionerlar va doimiy ishga ega bo‘lmagan, lekin 
ishga layoqatli kishilar
) kabi vaqtinchalik foydalanilmayotgan resurslarga 
ulanadi.Ehtimol, blokcheyn texnologiyasibizni birgalikda iste’mol qilish 
iqtisodiyotidan bo‘sh turgan quvvatlarni ijaraga berish va ulardan foydalanishni 
o‘lchash mumkin bo‘lgan o‘lchash iqtisodiyotiga olib kelishi mumkin. Masalan, uy 
egalari elektr uskunalar, mayda qishloq xo‘jalik texnikasi, baliqchilik anjomlari, 
duragdorlik asboblari, garaj yoki avtomobillar qo‘yiladigan joyni umumiy 
foydalanishga rozilik bildiradigan birgalikda iste’mol qilish iqtisodiyotini amalga 
oshirish usuli yuzaga kelar.Ushbu sohalardagi muammolaridan biri, uzoq vaqt 
davomida shundan iborat ediki, bunday resurslar sohiblari jamoat uchun ko‘plab 
tashvishlar tug‘dirar edi. «AQSHda 80 million drel (parmalash uskunasi) bor va 
ularning har biridan shuncha vaqt ichida o‘rtacha 13 daqiqa foydalaniladi, –deb 
yozadi «Nyu-York tayms» da 
Airbnb
bosh direktori Brayan Cheski. –Shunday 
ekan, har bir kishi uyiga drel sotib olishi uchun ehtiyoj bormikan?»Biroq 
blokcheyn texnologiyasi amalda nolga teng bo‘lgan harakatlar talab qiladigan 
ortiqcha resurslarni – simsiz ulanish nuqtalarini, kompyuterlarning hisoblash 
quvvatlarini yoki qattiq diskdagi bo‘sh joylarni, uyali aloqa telefoni orqali puli 
to‘lab qo‘yilgan ortiqcha daqiqalarni, hattoki o‘zining professional ko‘nikmalarini 
ijaraga berishga imkon yaratadi– yana shunisi ham borki, bularning barchasi uchun 
hattoki barmoqni qimirlashtish ham talab etilmaydi, qaergadir begona odamning 
oldiga borish va keyin qaytib kelish haqida esa gapirmasak ham bo‘ladi. Siz 
sayohat qilayotgan payt 
Wi-Fi
nuqtasini ijaraga berib, undan foydalanilgan har bir 
soniya uchun arzimagan chaqa olishingiz mumkin. Bunda sizni faqat o’zingizning 
tasavvuringiz (
istiqbolda esa - qonunchilik ham
) chegaralaydi, xolos. Sizning 
obunalaringiz, jismoniy makon, energiya manbalari qismlab boshqa tomonga 
berilgan va undan mikroto‘lovlar shaklida pul olgan holda daromad manbaiga 
aylanishi mumkin. Sizdan faqat tomonlar o‘zaro tranzaksiyalarni havfsiz va 
ishonchli amalga oshirish uchun nomarkazlashgan uzatish protokoli talab qilinadi, 

---

121 
xolos. Bu platformalar istalgan aktivlarga «
litsenziyalash
» huquqini beradi. Sizdan 
faqat boshqalarga ulanish va foydalanish huquqini berish, qay darajada istagingizni 
hal qilish – hatto boshqalarga sizning aktivlaringizdan foydalanishga ruhsat 
bermalsik huquqi ham beriladi va buning uchun qandaydir narx belgilash so‘raladi, 
holos.Korxonalar o‘z mahsulotlari va texnologik infratuzilmasini yangi biznes va 
qiymat yaratishda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan jamiyatlar yoki tashqi 
foydalanuvchilarga ochib bergandagina qandaydir platformalar yaratadilar. Bunda 
mumkin bo’lgan variantlardan yana biri–ishlabchiqaruvchi iste’molchilardir. 
Mijozlar innovatsiyasi dinamik dunyosidaishlab chiqaruvchi-iste’molchilar yangi 
avlodi o‘zining «
buzib kirish huquqi
»ni bor narsa deb qabul qiladilar. Blokcheyn 
texnologiyasi «
ishlab chiqarish-iste’molchi
» biznes modelini yaratishga imkon 
beradi.