Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

P2P
(
peer-to-peer
) tarmoq (
ya’ni, ishtirokchilar bir xildagi 
xuquqqa ega bo‘lgan markazlashmagan kompyuter tarmog’i
) kerak bo‘ladi. Endi 

---

73 
sizning bu tizimga ishtirokchilarni qo‘shishingiz blokcheyn tizimining ishlashi 
uchun zarur bo‘lgan elementlar hisoblanadai. Misol sifatida bitkoinning 
blokcheynini olamiz va uning misolida blokcheynning xosil bo‘lishi, uning asosiy 
prinsiplari va ishlash jarayonini ko‘rib chiqamiz. Bunda blokcheynning ishlashini 
to‘rt bosqichga bo‘lgan xolda o‘rganib chiqamiz: 
1-bosqich
: Ikki ishtirokchi tranzaksiya shartlarini kelishib oladilar (
masalan, 
pulni uzatish jarayoni, aktivlar, moliyaviy xujjatlar va xokazolar
). 
2-bosqich
: Jurnal tarmoq a’zolari tomonidan «
skaner
»lanadi. Ushbu 
jurnalning xronologiyasini taxlil qilish asosida tarmoq a’zolari sotuvchining 
haqiqatan ham e’lon qilingan aktivlarga yoki fondlarga ega ekanligiga ishonch 
xosil qiladilar. 
3-bosqich
: Agar barcha ishlar joyida bo‘lsa, u xolda tranzaksiyalar 
tasdiqlanadi va blok zanjirining oxiriga qo‘shiladi. 
4-bosqich
: Jurnal barcha tarmoq ishtirokchilariga tarqatiladi. Uning tarqoq 
xolatdaligi himoyasini ta’minlab beradi. Istalgan tranzaksiyani falsifikatsiya qilish 
uchun tarmoq (
tugun
)lari a’zolarining jurnallarini ham o‘zgartirish talab etiladi. Bu 
esa tabiiyki, mumkin emas.Muhokamaga oydinlik kiritish uchun quyidagi 
ta’kidlovni keltiramiz: «
Bitkoinning blokcheyni birinchi marta bloklar zanjiri 
sifatida aniqlangan edi. Unda har bir tranzaksiya bloklardan biri bo‘lishi uchun 
shifrovka qilinadi. Keyingi tranzaksiya ham o‘z navbatida undan oldingi blok 
asosida shifrlanadi va xokazo – xuddi shu amallar ketma-ketligi bloklar zanjiri 
tushunchasiga yoki boshqa so‘zlar bilan aytganda, blokcheyn tushunchasiga olib 
keldi
».Shunday qilib, ishonchli degan statusni olish uchun har bir kelishuv (
yoki 
operatsiya
) asimmetrik kriptografiya (
ochiq yoki yopiq kalit
) yordamida 
imzolanishi lozim. Shunday qilib, bitkoin turidagi blokcheynda tranzaksiyani 
amalga oshirish uchun uch xil ma’lumot kerak bo‘ladi: 

Debet adresining shaxsiy kaliti 

Kredit adresining umumiy kaliti 

Tranzaksiyaning summasi 
Bitkoin adres 
ABSM
(
ASCII - American Standard Code for Information 

---

74 
Interchange
) yoki ma’lumot almashinish uchun ishlatiladigan amerika standart 
kodi formatida ifodalangan. Bu kodlashtirish tizimida 58 ta alfavit raqamli 
simvollar mavjud. Ular raqamlar, katta va kichik harflar bo‘lib, bitkoinni 
yaratishda Satoshi Nakomoto